Kanalizacioni sistemi i prečišćavanje gradskih otpadnih voda u Republici Srbiji – stanje i perspektive

Gradske otpadne vode se sastoje od upotrebljenih voda iz domaćinstava, ustanova, škola, ugostiteljskih objekata, i dr. koje su u nekim slučajevima pomešane sa industrijskim otpadnim vodama. Gradske otpadne vode sadrže različite supstance koje, kada se neprečišćene ispuste u vodoprijemnik (reke, kanali, jezera), na različite načine zagađuju životnu sredinu. Da bi se smanjili negativni uticaji otpadnih voda na vodne resurse i životnu sredinu uopšte, neophodno je pre ispuštanja otpadne vode izvršiti njeno prečišćavanje.

Prema EU direktivi vezanoj za upravljenje vodama i prečišćavanje otpadnih voda (EU Directive 91/271/EEC) organizovano odvođenje svih komunalnih otpadnih voda predstavlja trajnu obavezu države. Skupština Srbije je 2010. godine usvojila novi Zakon o vodama (Sl. gl. R. Srbije 30/2010) koji velikim delom usklađuje domaću regulativu sa regulativom Evropske unije i uvodi dugoročne obaveze sakupljanja i prečišćavanja gradskih otpadnih voda (princip zagađivač plaća).

Kanalisanje naselja

Na kanalizacione sisteme je priključena skoro polovina stanovništva centralne Srbije i Autonomne Pokrajine Vojvodine, pri čemu je procenat priključenja na kanalizaciju znatno viši u centralnoj Srbiji. Poredeći ove podatke sa podacima iz zemalja Evropske unije, gde je procenat priključenja preko 80%, a u nekim zemljama i preko 95%, može se zaključiti da su kanalizacioni sistemi prilično nerazvijeni.

Stanje kanalizacionih sistema nije u potpunosti poznato, ali uobičajeni problemi su zasipanje, prevelika infiltracija, ulaz atmosferskih voda u sanitarnu kanalizaciju i nepostojanje sistema merenja i praćenja rada kanalizacije. Ako se ovome doda da je u jednom broju mesta, uključujući najveće gradove kao što su Beograd i Novi Sad, kanalizacija izvedena većim delom po opštem sistemu, može se zaključiti da su potrebna značajna sredstva za kompleksne radove na rekonstrukciji i proširenju kanalizacione mreže u budućnosti kako bi se omogućilo efikasno sakupljanje i transport gradskih otpadnih voda.

PPOV Subotica

Prečišćavanje gradskih otpadnih voda

U periodu od šezdesetih godina do danas, u Srbiji je izgrađeno više od četrdeset postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda (PPOV), od kojih su neka samo započeta. Postrojenja koja rade suočavaju se sa nizom problema u radu: zasipanje peskom, hidraulička preopterećenja usled infiltracije i ulaska atmosferskih voda, akcidentna zagađenja industrijskim otpadnim vodama usled odsustva ili nepravilnosti u radu uređaja za predtretman industrijskih otpadnih voda, zastarela i neispravna oprema, nedovoljno obučeno osoblje, i drugo.

Možda najveći problem u radu postojećih postrojenja jeste taj što su troškovi rada i amortizacije veći od sakupljenih sredstava od naplate usluga kanalisanja, prečišćavanja i ispuštanja otpadne vode. Već duži niz godina cena komunalne usluge vodosnabdevanja, kanalisanja i prečišćavanja voda je pod kontrolom države i njen nivo ne omogućava pokriće operativnih troškova postojećih sistema, a kamoli razvoj i amortizaciju. Ekonomska neodrživost i tehnički problemi u eksploataciji su već doveli do zatvaranja nekih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Srbiji. Novi Zakon o vodama uvodi novine u politiku cena usluga vodosnabdevanja i kanalisanja, tako da se uvodi princip korisnik plaća, odnosno da cena vode treba da omogući pokriće svih troškova ovih usluga. Puna primena ovih zakonskih postavki očekuje se u budućnosti, a preduslov za to je usvajanje i primena odgovarajuće metodologije i sistema određivanja cene vode.

Danas je u radu oko dvadeset postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda na teritoriji Srbije. Značajna gradska postrojenja koja rade navedena su u tabeli ispod.

Praktično sva navedena postrojenja primenjuju sekundarni (biološki) tretman sa procesom aktivnog mulja. Samo novoizgrađeno postrojenje u Subotici pored uklanjanja organskih i suspendovanih materija vrši i uklanjanje nutrijenata (jedinjenja azota i fosfora) do nivoa traženog EU direktivama.

Na neki vid sekundarnog prečišćavanja otpadnih voda priključeno je oko 10% stanovništva u Srbiji, dok se uklanjanje nutrijenata vrši na manje od 2% gradskih otpadnih voda. Svi ovi podaci ukazuju na ogromno zaostajanje Srbije u odnosu na standarde koji se primenjuju u Evropskoj uniji.

U poslednjoj deceniji izgradnja ili rekonstrukcija kanalizacije uglavnom su finansirane iz sredstava lokalnih samouprava uz povremeno učešće Republike. Sa druge strane, rekonstrukcija i izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda je najčešće rezultat saradnje sa međunarodnim institucijama, uz sufinansiranje od strane Republike i lokalne samouprave. Tako je u protekloj deceniji izvršena ili započeta rekonstrukcija ili izgradnja gradskih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Topoli, Subotici, Vrbasu, Leskovcu. Za niz postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda priprema se tehnička dokumentacija, što je obaveza lokalnih samouprava i preduslov za pribavljanje sredstava za realizaciju, bilo kod domaćih ili kod inostranih izvora finansiranja.

Obrada muljeva

Poseban problem predstavlja obrada mulja koji nastaje u procesu prečišćavanja otpadnih voda, jer u ovom trenutku nema pouzdanih saznanja o nivoima obrade i dispoziciji mulja iz postroj enja za prečišćavanje otpadnih voda. U Srbiji se ne primenjuju procesi naknadnog tretmana mulja (na primer spaljivanje ili kompostiranje), a nije poznato da li se mulj koristi u poljoprivredi. Praktično svaki mulj izdvojen iz procesa prečišćavanja odlaže se na deponijama čvrstog otpada, što dugoročno nije održivo. Samo na nekoliko većih postrojenja primenjuju se postupci obrade mulja koji obezbeđuju dobijanje biogasa iz mulja, koji sadrži visok procenat metana koji se može energetski iskoristiti.

EU direktiva 91/271/EEC o prečišćavanju gradskih otpadnih voda nalaže da sva naselja – tačkasti izvori zagađenja veći od 2.000 ekvivalentnih stanovnika, moraju imati postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda. U Srbiji, prema popisu iz 2002. godine, ima ukupno 509 naselja većih od 2.000 ekvivalentnih stanovnika, od kojih se 216 nalaze u Vojvodini, a 293 u centralnoj Srbiji. Ukupan broj potrebnih PPOV je manji od broja naselja, jer će neka PPOV prečišćavati otpadne vode iz nekoliko naselja. Kako je trenutno u Srbiji samo dvadesetak postrojenja u funkciji, biće potrebno izgraditi u narednom periodu više od stotinu postrojenja kako bi se dostigli zahtevi zakonske regulative.

Razvoj kanalizacionih sistema i izgradnja gradskih postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda zahtevaće značajna sredstva i vreme. Najnovije analize ukazuju da investicije u rekonstrukciju i dogradnju kanalizacionih sistema i postrojenja za prečišćavanje gradskih otpadnih voda u narednih 15 godina, za dostizanje priključenosti 70% stanovništva na kanalizaciju i na postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda, treba da iznose oko 3 milijarde evra, od čega najveći deo ide u investiranje izgradnje nove kanalizacione mreže i izgradnju postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda.

Domaća građevinska preduzeća su uglavnom osposobljena za izvođenje građevinskih radova na izgradnji kanalizacionih sistema i postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda. Takođe, postoje firme koje uspešno mogu izvršiti montažu opreme. U pogledu primene i ugradnje domaće opreme na postrojenjima za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda, situacija je danas znatno lošija jer se praktično sva oprema za prečišćavanje u današnjim uslovima mora uvoziti.

PPOV Kragujevac

Da bi se obezbedila primena dva osnovna principa na kojima se temelji politika u oblasti voda u Evropskoj uniji i u Srbiji, a to su zagađivač plaća i korisnik plaća, odnosno da naknada za usluge u domenu voda mora da obezbedi pokrivanje svih troškova obezbeđenja usluge, biće potrebno znatno povećanje cene komunalnih usluga za vodosnabdevanje i kanalisanje (cena vode). Dosadašnja iskustva ukazuju da je ekonomska cena samo za prečišćavanje 1m³ gradske otpadne vode, u zavisnosti od stepena prečišćavanja, lokalnih uslova i veličine postrojenja, u rasponu od 0,15 do preko 0,5 evra po 1m³. U ovu cenu su uključeni operativni troškovi (fiksni i varijabilni), troškovi kapitala i amortizacija. Pored ovoga, biće potrebno uspostaviti nova sistemska rešenja koja će obezbediti odgovarajuće uslove za plasman sredstava u različite sektore komunalnih delatnosti, vodoprivrede i obrazovanja.