Sadašnje i buduće stanje velikih stambenih naselja - Zapadna Evropa

Sadašnje i buduće stanje velikih stambenih naselja

Veliki prefabrikovani stambeni blokovi izgrađeni korišćenjem metoda industrijske gradnje po principima Henrija Forda o racionalizaciji i masovnoj proizvodnji mogu se naći svuda u razvijenom svetu i još više u brzorazvijajućim društvima onoga što je nekada bilo poznato pod nazivom Treći svet. Međutim, značenje ovakvih naselja kao habitata značajno se razlikuje uprkos često neverovatno sličnoj spoljašnjosti. U mnogim zapadnim zemljama, ona formiraju relativno mali, ali na neki način problematičan sektor raznolikih stambenih objekata koji obuhvataju i renovirana starija komšijska naselja i oblast individualnih kuća koja se proširila tokom poslednjih decenija. Pošto su projekti velikih stambenih naselja iz '60-ih i '70-ih godina prošlog veka označeni kao jedna od slabijih strategija za obezbeđivanje stanovanja, na Zapadu su takvi projekti od osamdesetih godina prestali da se planiraju kao deo šeme urbanog razvoja.

Sa druge strane, velika stambena naselja koja su razvijana tokom doba državnog socijalizma u centralnoj i istočnoj Evropi, predstavljaju najveći deo homogenih modernih naselja u ovim zemljama. Ove masovne stambene oblasti tek sada počinju da se pokazuju kao problematične. S obzirom na njihov znatan broj, one će, u decenijama koje dolaze, neizbežno ostati izuzetno značajan deo stambenog fonda u ovim delovima Evrope. Sa izuzetkom nekoliko zemalja iz bivšeg Sovjetskog Saveza, teško da se velika stambena naselja grade danas. Ipak, održavanje i unapređenje ovih ogromnih stambenih skupova predstavlja značajan zadatak za zemlje centralne i istočne Evrope.

Zapadni svet

Iako je koncept velikih stambenih naselja prvi put razvijen u modernim urbanističkim biroima još '30-ih godina XX veka, tek u periodu od '50-ih do '70-ih godina ova naselja su stvarno građena u velikom broju u Severnoj Americi i zapadnoj Evropi. Za svet suočen sa ratnom štetom, brzorastućom populacijom i povećanom urbanizacijom, masovna proizvodnja standardnih jedinica izgledala je kao nezamenljiv odgovor na potrebu za smeštajem. Izgledalo je da velika naselja nude, po prvi put, najbolje fizičke uslove smeštaja za veliki deo populacije: adekvatne sanitarne uslove, centralno grejanje i prigodne veličine stanova koji su bili svetli i prozračni sa velikim zelenim oblastima za parkiranje među blokovima. Ove nove stambene oblasti često su građene van tradicionalnih urbanih oblasti gradova. One su bile namerno izolovane od drugih urbanih aktivnosti, obećavajući da će biti društveno integrisane stambene oblasti u kojima će novonastajuće društvo srednje klase raskrstiti sa starim obrascima društvene segregacije i konflikta.

Broj i veličina velikih stambenih naselja u različitim regionima severne Amerike i zapadne Evrope variraju. Dok se obično samo oko 5 do 7% nacionalnog stambenog fonda nalazi u velikim stambenim naseljima od više od 2.500 stambenih jedinica, u nekim gusto naseljenim oblastima, na primer u starim industrijskim oblastima koje su u to vreme iskusile snažan pritisak da se modernizuju, kao što je nemački Rur ili oblast severne Francuske, preko 20% populacije zavisi od ovog tipa naselja. Manje od 10% velikih stambenih naselja obuhvata više od 10.000 stambenih jedinica. U zapadnoj Evropi danas ukupno oko 6 miliona ljudi živi u otprilike 1,8 miliona stanova ovog tipa.

Ova velika naselja predstavljaju relativno mali, ali važan segment u obezbeđivanju stambenog prostora u okviru regionalnog razvoja, naročito neprivilegovanih delova stanovništva. Međutim, ona do te mere predstavljaju značajan element da, kad se bilo koji problem pojavi u ovim oblastima (npr. u tzv. banlieus – predgrađima Pariza ili Liona, velikim naseljima u Londonu, ili Trabanten – satelitskim gradovima kao što je Chorweiler u Kelnu), on se veoma lako odrazi na situaciju u celom regionu.

Nakon kratkog perioda euforije tokom šezdesetih godina, postali su jasni neki negativni aspekti ove forme stanovanja: 

• Fizički i ekološki problemi: monoton izgled ovih naselja, žrtvovanje raznolikosti tradicionalnih urbanih aktivnosti, narušavanje oblasti zelenog pojasa i velika zavisnost od automobila, upotreba zagađujućih i materijala za zidanje koji nisu trajni, problemi sa održavanjem, prerano propadanje zgrada nakon veoma kratkog perioda – sve ovo vodilo je rastućoj sumnji u dobrobiti ovog „velikog iskoraka napred“ 
• Ekonomski i finansijski problemi: uprkos visokim subvencijama koje su bile obezbeđene za ovu vrstu stanovanja, visoki troškovi izgradnje doveli su do visokih rata u odnosu na druge tržišne sektore. Projekat zgrada vodi tome da stanari podmiruju visoke troškove održavanja. Na raznovrsnom stambenom tržištu ovo je značilo da su krajem '70-ih jedino siromašni i/ili stanari pripadnici etničkih manjina bili voljni i/ili bili prinuđeni da žive u takvim naseljima, dok je srednja klasa napustila ovaj tip stanovanja. Neosetljiva stambena politika, usvojena da spreči da isuviše veliki broj stanova ostane prazan, dovela je do problema segregacije koji su u ovim oblastima počeli najviše da se razvijaju. Kao rezultat toga, početni društveni cilj ovih oblasti, npr. da budu dom zdrave društvene mešavine stanara kako činovnika tako i radnika, bio je izgubljen ili nikad nije ni dostignut. 
• Socijalni problemi: delimično kao rezultat tih problema, ali takođe i zbog problema sa tranzicijom, pošto je stanovništvo koje se iz gradskog centra doselilo u nova naselja izgubilo staru društvenu mrežu, stanovnici i lokalne vlasti teško su uspevali da izgrade stabilne zajednice iz ovih ostataka. Ovo je postao trajni problem ovih naselja koja su, nasuprot početnom društvenom cilju, postala sklonište ekonomski neaktivne potklase. Pored toga, u oblastima gde su u velikom broju bila koncentrisana domaćinstva etničkih manjina, stabilnost je bilo teško postići zbog prebrzog preobražaja stanara. Čak i kad su se razvijale snažne kulture manjina, društveni problemi su bili pogoršani kulturnom i društvenom segregacijom od šire zajednice.
• Problem imidža: koncentracija društvenih problema u ovim oblastima, naročito od '70-ih godina, često je dovodila do stvaranja veoma negativne slike o ovoj vrsti smeštaja među širom populacijom. Ovo je rezultiralo ambivalentnim stavom javnosti prema ovoj vrsti stanovanja počev od ranih '70-ih godina XX veka.

Svi ovi faktori vodili su brzoj i, u mnogim slučajevima, trajnoj diferencijaciji među ovim stambenim oblastima, koja su obuhvatala širok spektar od atraktivnih novosagrađenih naselja do društveno degradiranih velikih stambenih naselja koja su ostavljala društveni žig na stanarima. Dok su mnoge stambene oblasti – naročito u gradskom jezgru ili one koje su dobro integrisane u gradsko tkanje – ostavile svoj trag i postale privlačna mesta za život, mnoge druge oblasti su nekoliko decenija bile predmet različitih državno subvencionisanih programa poboljšanja.

Slični programi, danas ili u prošlosti, mogu se naći u svim zapadnim zemljama. Programi rehabilitacije bi se najčešće pokazali efikasnim ukoliko bi se pokrenuli u dovoljno ranom stupnju. Jednom kada bi problemi zaista pustili korenje bio je potreban veliki napor da bi se pobedila negativna spirala nemara, gubitak poverenja stanara i dalje pogoršanje loše slike naselja. Iskustvo je pokazalo da samo integrisano delovanje koje obuhvata modernizaciju zgrada, uzima u obzir potrebe stanara i društvene i ekonomske uslove okolne zajednice, može povratiti pozitivnu sliku i podržati društvenu i kulturnu integraciju kao i trajno i održivo poboljšanje situacije stambenog zbrinjavanja.  

U skladu sa ovim su se menjale strategije poboljšanja u zapadnoj Evropi. Nakon faze tehničke obnove tokom '80-ih, sada se cene drugi ciljevi:

• Planiranje transformacije ovih stambenih projekata u integralne delove grada ili pak u kompletna zasebna urbana naselja, gde stanari mogu početi da se uključuju u društvene, ekonomske i kulturne aktivnosti lokalne zajednice (npr. Counsel Process – sistem lokalne medijacije za naselje Märkisches Viertel u Berlinu)
• Planiranje koje se oslanja na odluke donete javnom raspravom, učešće građana u upravljanju njihovom mesnom zajednicom, razvoj lokalne demokratije, (npr. Hellersdorf u Berlinu, Gorbitz u Drezdenu); ohrabrivanje projekata samopomoći u izgradnji, društvenim i ekonomskim sferama (npr. Severna Rajna – Vestfalija: Forum za urbane oblasti sa specijalnim potrebama za obnovu); ojačane strategije društvene kontrole (npr. Bijlmermeer)
• Iz korena promenjena upotreba naselja i aktivnosti u njemu, novi životni stilovi koji odražavaju različite i promenljive lokalne kulture, nove organizacije i razvoj prepoznatljivih mesnih zajednica, uprava orijentisana na pružanje usluga (npr. Castle Vale u Bermingemu); integracija radnih mesta i prekidanje monotonije korišćenjem različitih formi gradnje, npr. Hetero-topy, (npr. Hellersdorf i Štokholm) takođe i u kombinaciji sa rušenjem posebno problematičnih zgrada (Castle Vale u Bermingemu, Bijlmermeer u Amsterdamu). Poslednje, ali ne i najmanje važno - kvalitetna ekološka poboljšanja, sva koja vode ka održivijoj stambenoj upotrebi i kvalitetima (npr. Hellersdorf, Gorbitz) 
• Promene oblika vlasništva ohrabrivanjem stanovanja vlasnika u ovim naseljima i stvaranjem novih stambenih udruženja i kooperacija koje su okrenute stanarima (npr. Berlin, Velika Britanija)  
• Napuštanje zavisnosti od javno finansiranih i administriranih pojedinačnih akcija u korist javno-privatnog partnerstva, (npr. francuski programi za Grandes Ensembles - francuski termin za velika stambena naselja i Quartiers en Crise - Krizna naselja) koje okuplja predstavnike lokalne vlasti, stanare, investitore i predstavnike lokalnih poslovnih ljudi, a koje je u stanju da posebnu pažnju posveti potrebama obrazovanja i poslovne obuke, kao i merama za popravljanje statusa žena i dece u ovim naseljima.

Na ovaj način, planiranje velikih naselja nakon polovine osamdesetih izašlo je iz okvira izgradnje i projektovanja i doseglo daleko u oblast planiranja razvitka zajednice kao i u ekonomske strategije kako bi se pobedila društvena izolovanost.

U pristupu kompenzacije pažnja je usmerena na teme koje su bile zanemarene u originalnim verzijama modernog razvitka zajednica: neformalne komšijske strukture, radna mesta u okviru lokalne oblasti uključujući i sivu ekonomiju; poslove, obrazovne kvalifikacije i obuku kako bi pojedinac dobio mesto u savremenom poslovnom i/ili društvenom životu kroz društvene i političke građanske aktivnosti.

Kao rezultat remedijacije, situacija u mnogim problematičnim stambenim naseljima već se popravila do te mere da više nisu potrebni državni programi. Dan za danom, praksa u bivšim zapadnonemačkim državama, u Holandiji, Danskoj ili Velikoj Britaniji pokazuje da se situacija u problematičnim stambenim naseljima može popraviti praćenjem određenih uslova:

• stiču posebnu ulogu, ulogu okrenutu ka korisniku na tržištu nekretnina, a njihove postojeće prednosti se izgrađuju i proširuju
• postaju prilagodljive i privlačne stambene jedinice pošto se pozitivne strane ove vrste nekretnina ističu ciljanoj grupi potencijalnih stanara  
• Posmatraju se kao funkcionalno društveno, ekonomsko, kulturno i izgrađeno okruženje koje je na odgovarajući način integrisano sa drugim oblicima stanovanja

Primeri rehabilitacije velikih stambenih naselja u Zapadnoj Evropi

Märkisches Viertel (Merkišes Firtel), zapadni Berlin

Satelitski grad, sagrađen između 1963. i 1974. godine za oko 38.000 stanovnika, uspeo je da se oslobodi loše reputacije i da postane prihvatljivo stambeno naselje. Da bi rešila problem praznih stambenih jedinica, tehničke probleme sa betonskim i urbanim nedostacima uglavnom veoma visokih zgrada, država je podržala program revitalizacije koji je uveden od sredine osamdesetih. Stanovi su obnovljeni, izvedena je vizuelna diferencijacija monotonih višespratnica i stvoreni su individualni pečati u urbanom okruženju. Uz učešće stanara, strogom orijentacijom uprave ka korisniku i sa novosagrađenim urbanim centrom, „rađanje gradskog naselja“ je završeno. Nakon unifikacije, Märkisches Viertel se razvio u novi severni centar u sklopu berlinske policentrične strukture.

Märkisches Viertel 1980. godine (levo)
Märkisches Viertel danas (desno)

Bijlmermeer, Amsterdam

Bijlmermeer je sagrađen šezdesetih godina XX veka kao model novog grada korišćenjem višespratnica u obliku saća sa strogom podelom između pešačkog i automobilskog saobraćaja u pažljivo oblikovanoj zelenoj oblasti. Ali se očekivana populacija srednje klase nije nikada razvila. Umesto toga, imigranti niskog statusa, visoka stopa nezaposlenosti i sveobuhvatni ekonomski i socijalni problemi preovladali su dok su se uticajniji stanari selili u manja naselja. Od '90-ih godina, integrisani pristup (prostorna i društvena obnova, kao i obnova uprave) sledio je skupe pokušaje da se oblast promeni kroz fizičku rehabilitaciju. Rušenje skoro trećine višespratnica naselja bilo je praćeno izgradnjom malih porodičnih kuća i poboljšanjem kvaliteta preostalih zgrada. Društveni, ekonomski i kulturni programi, uključujući pristup uključivanja samoorganizacije u upravljanju zajednicom, jesu glavni faktor socijalne integracije koja je bila neophodna da bi se naselju dala budućnost na tržištu nekretnina. Kako se nedostaci javljaju, rešenje nacionalne problematične zone Bijlmermeera moraće da uskoro budu nađeno da bi se izbeglo napuštanje nekadašnjeg modela u potpunosti.

Bijlmermeer, nekad (levo)
Bijlmermeer, fizička rehabilitacija (desno)

Castle Vale (Kastl Vejl), Bermingem

Castle Vale, smešten na 9km od gradskog centra, podignut je na nekadašnjem aerodromu korišćenjem niza niskih porodičnih kuća i 34 bloka višespratnica. Osamdesetih godina, naselje je postalo društveno problematična zona, a veliki broj praznih stanova negativno je uticao na ekonomsko upravljanje održavanjem naselja. Pre svega, blokovi višespratnica bili su odbačeni kada je oblast koju naseljava oko 11.000 ljudi u 5.000 stanova postala oblast u fokusu Housing Action Trust (Fond stambenog delovanja). Paralelno sa rušenjem 50% višespratnih zgrada, društveno usmerena obnova preostalih kula i socio-ekonomska obnova, osmišljene su kao strategija putem procesa učešća tokom faze planiranja naselja. Oblast treba da bude ekonomski revitalizovana u skladu sa mogućnostima stanovništva, nove porodične kuće treba da budu sagrađene kao i građanski centar naselja.

Castle Vale, nekad (levo)
Castle Vale, danas (desno)

Link:

II deo teksta o velikim stambenim naseljima Kvalitet i kvantitet novih velikih stambenih naselja u centralnoj i istočnoj Evropi