U narednih nekoliko tekstova predstavićemo vam "Rečnik arhitektonskog projektovanja", autora Slobodana Maldinija, koji može biti od velike pomoći kako studentima arhitekture, tako i već svršenim arhitektama. Rečnik ovog tipa je štivo kome se svi vraćaju. Danas vam prenosimo pojmove iz arhitektonskog projektovanja koji počinju na slovo V, W, Y, Z i Ž.
VAJANA ARHITEKTURA - Pojam se odnosi na arhitekturu koja je nastala slično procesu vajanja, odnosno, stvaranja skulptorskog dela, od različitog materijala ili od prirodnih elemenata neposrednog tla na kojem se arh. objekat nalazi. Primere v.a. nalazimo u trogloditskimstaništima, kao i mnogobrojni tokom istorije podignuti slobodno stojeći objekti isklesani iz zive stene, a potom i izdubljeni. V.a. pronalazimo u arh. hramova u Indiji, koji su isklesani u steni.
VALOVITE ZGRADE, VALOVITI NEBODERI - Upotreba valovite linije nije bila samo ograničena na upotrbu prilikom podizanja zidova i fasada, već postoje urbanistički primeri formiranja valovitih struktura, kako na mikro, trako i na makro planu. Interesantan je valoviti plan Landsdowne Crescenta, Bath, iz 1794.g.. Njegove tri zmijaste vijuge leže visoko iznad grada, dajući mu “organski” izgled. Takođe, Le Corbusier je u svom projektu sanacije Alžira iz perioda 1930-1934.g., primenio urbanistički plan valovito postavljenih nebodera, kao “organski plan”.
VALOVITI ZID - Naziv za zatalasanu formu jednog zida, koja dinamično zatvara jedan unutršnji prostor ili površinu jedne fasade. V.z. je forma karakteristična za period baroka. Najznačajniji primer v.z. predstavlja fasada crkve San Carlo alle Quattro Fontane, Francesca Borrominija (1599-1676.), koja se smatra pronalaskom ove arh. forme. Ova forma se kasnije pojavljuje u veoma velikim dimenzijama u valovitom urban. obliku Crescents-a (Engleska) iz kasnog XVIIIv., još kasnije u Le Corbusier-ovom urban. projektu za Alžir, kao i u arhitekturi Antinio Gaudia, Alvara Aalta i dr.
VARIJANTA U ARHITEKTURI I UMETNOSTI - Jedna od skica, jedan od nacrta budućeg projekta ili buduće slike – umetničkog dela.
VEDRA ARHITEKTURA - Pojam je u arhitekturu uveo Minoru Yamasaki. Postmoderna arhitektura je složena, ali ipak ne predstavlja slikovitost i subjektivni ekspresionizam. U periodu krajem XX veka se lažna složenost Postmoderne arhitekture suprotstavila lažnoj jednostavnosti ranije Moderne arhitekture. na reklamira neku arhitekturu simetrične slikovitosti – koju Minoru Yamasaki naziva “vedrom”” – i koja predstavlja jedan novi formalizam koji je isto tako nepovezan sa iskustvom kao i raniji kult jednostavnosti. Njegove zamršene forme ne odražavaju istinski složene programe, a njegov zamršeni ornament, iako zavisi od industrijskih tehnika izvođenja, suvoparno potseća na forme prvobitno stvorene primenom zanatskih tehnika. gotska isprepletenost i naglašeni sjaj rokokoa su ne samo bili izražajno valjani u odnosu na celinu, nego su i poticaloi od jednog jasnog prikazivanja rukotvornih veština i izražavali su vitalnost koja je proizlazila iz neposrednosti individualne metode.
VELIČINA - Veličina je kvantitativna vrednost. Kvantitet je relativna vrednost koja se utvrđuje pomoću druge određene vrednosti kao jedinice mere. Odnos kvantuma pojedinih elemenata daje kvalitet zbiru. Čovek, kao posrednik u odmeravanju vrednosti, daje i samim ”merama” dimenzije svog bića, ili nekih apstraktnih vrednosti vremena i prostora. Mere su stoga neka vrsta modula i parametra, kojima se utvrđuju prostorno-vremenske dimenzije. Određeni merni odnosi daju posebna kvalitativna svojstva stvarima, kao što suproporcija, ritam, intenzitet, boja, itd.
Relativna vrednost veličina je uslovljena i uslovima percipiranja gde znatnu ulogu imaju izvesne deformacije viđenja kao optičkeiluzije, fobije i dr. Na taj način u krug našeg interesovanja, pored estetike i tehnike, ulaze i mnoge druge grane nauke, kao optika, fiziologija, psihologija, metrika i matematika itd.
VENTILACIJA I KLIMATIZACIJA - Postupci dovođenja i odvođenja vazduha te održavanje željenog stanja vazduha u zatvorenom prostoru. Ventilacija (vetrenje, provetravanje) jeste odvođenje istrošenog vazduha iz zatvorenog prostora i dovođenje svežeg prirodnim ili prisilnim putem radi ugodnijeg, sigurnijeg i neškodljivog boravka osoba ili za potrebe nekog procesa. Klimatizacija (kondicioniranje) jeste održavanje željene temperature i vlažnosti vazduha u zatvorenom prostoru, koje uz ventilaciju obuhvata i čišćenje, grejanje ili hlađenje te ovlaživanje ili sušenje vazduha. Obrada vazduha koja obuhvata samo neke od navedenih postupaka često se takođe naziva klimatizacijom, što se naročito odnosi na hlađenje vazduha. Svrha klimatizacije je osiguranje prostora za ugodan boravak i rad ljudi te održavanje željenog stanja vazduha u prostorijama sa skupocenim predmetima i osetljivim aparaturama ili zbog zahteva proizvodnog procesa.
VERNAKULARNA ARHITEKTURA (engl. vernacular: domaći, mesni, domorodan) - Naziv za arh. nastalu na osnovama jedne tradicije koja je izdvojena unutar geografski ili kulturno civilizacijski izdvojenog područja. V.a. je tradicionalna arh. ali i arh. zasebnog stila, koji je karakterističan za određeno područje. Vernakularna arhitektura je nepretenciozna, jednostavna, domaća, urođena, to su tradicionalne strukture načinjene od lokalnih materijala i praćenjem dobro poznatih formi i tipova. Uobičajeno je podeljena u tri kategorije: agrikulturna (ambari, farme i dr.), domaća i industrijska (grnčarije, kovačnice i dr.). U Nemačkoj i Engleskoj, veliki broj kuća podignutih u drvenoj konstrukciji iz perioda srednjeg veka i kasnije, nože se smatrati za vernakularnu arhitekturu, dok drvene ruralne strukture, kao što su kolibe, takođe spadaju u ovu kategoriju. Prvi put je vernakularna arhitektura ozbiljno shvaćena u kasnom XVIII veku kad su načinjeni pokušaji da se ponovo kreiraju njeni delovi u sklopu pitoresknog pokreta, a ona je obezbeđivala ugledne primere za arhitekte iz perioda XIX veka, posebno pri gradnji kuća stila domaćeg i gotičkog preporoda i Arts and Crafts pokreta. Vernakularna arhitektura bila je kontrastna uglađenoj arhitekturi, čak je klasifikovana kao arhitektura bez arhitekata, što nije u suštini ispravno, jer je većina vernakularne arhitekture bila u osnovi vrlo sofisticirana tokom perioda svog razvoja, a arhitekti kao što su bili Devey, Lutyens i Webb, svojom arhitekturom duguju mnogo uzorima vernakularnih građevina, tako da vernakularna arhitektura nikad nije bila izolovan fenomen, arhitektura proletarijata, ruralna ili urbana.
Arhitekti koji su u stanju da prihvate pouke primitivne vernakularne arhitekture, tako lako prijemčive kada je izložena kao “Arhitektura bez arhitekata”, ili industrijske vernakularne arhitekture, tako lako prilagodljive elektronskom i svemirskom vernakularnom izrazu u vidu razvijenih megastruktura neo-brutalista ili neo-konstruktivista, ne priznaju lako vrednost komercijalnog vernakularnog izraza. Za umetnika, stvaranje novog može da znači opredeljenje za staro ili za postojeće.
Moderna arh. nije toliko odbacivala komercijalni vernakularni izraz koliko je pokušavala da ga osvoji stvaranjem i uđčđvšćivanjem sopstvenog autohtonog izraza, poboljšanog i univerzalnog. Ona je odbacila mogunost kombinovanja fine sa grubom umetnosti. Italijanski pejzaz je oduvek dovodio u sklad vulgarno sa vitruvijanskim: neposrednu okolinu katedrale sa samim svetilištem, portirevu vešernicu nasuprot glavnom ulazu u zgradu, itd.
VERNAKULARNA FORMA (engl. vernacular) - Forma karakteristična za određena područja, gradove ili države, koja predstavlja tradicionalnu stilsku formu jednog kraja.
VERTIKALA (nl. vertikalis) - Mat. uspravna prava linija, vertikalan položaj. Prema Aristotelu, vertikalni pravac je linija pada (smer nadole) ili uzdizanja (smer nagore), pa mu je još od nezapamćenih vremena pripisivan jedan poseban značaj. Vertikala je stoga oduvek bila smatrana kao sveta dimenzija prostora. Ona predstavlja “stazu” prema realnosti koja moze da bude “viša”, ali i “niza” od svakodnevnog zivota. Axis mundi prema tome nije samo centar sveta, već je i veza između tri kosmička carstva: carstva nebeskog, zemaljskog i carstva podzemlja i pakloa, a jedini prodor i put kojim se može stići iz jednog carstva u drugo, vodi tom centralnom vertikalom.
U vezi sa boravištem i kućom, vertikala označava i sam proces građenja (umesto “sagradio je kuću” kaže se često “podigao je kuću”). Sebastiano Serlio tako interpretira vertikalan stub kao izraz čovekove stvaralačke moći. Gaston Bachelard označava “vertikalnost” kao osnovnu osobvinu kuće, od posebno važnog značaja.
VEZANI SISTEM (nem. Gebundenes System) - Kvadratni sistem konstrukcije, poznat još od romaničkog perioda. Zasnovan je na šematizmu kvadratne konstrukcije koji je prisutan u celokupnoj osnovi jedne romaničke bazilike. Osnovni modul koji određuje konstrukciju građevine je kvadratni raspon srednjeg broda: njemu odgovaraju kvadratni rasponi transepta, a kvadratni rasponi bočnih brodova su veličine četvrtine osnovnog modula.
VIDEO GRAFIKA (engl. video graphics) - Predstavlja granu grafičkog dizajna koja, koja za svoju televizuelnu prezentaciju, uključuje takođe i vremensku dimenziju. Grafika na televiziji može da bude upotrebljena na mnogo različitih načina: za naslovne sekvence, da objasni neke podatke upotrebom grafičke prikaze i mape ili u intermedijarnom prostoru između dva televizijska programa, da pojača identitet televizijske kompanije. Ovakav medijum prenošenja grafičkih poruka znači da je potrebno grafičke poruke i slike tako planirati da je moguće njihovo čitanje u određenom prostoru ekrana u određenom vremenu, nasuprot pokretnim ili animiranim slikama i prizorima. V.g. je pre svega nastala u domenu filma, a njen pionir bio je Saul Bass, čije v.g. su uticale na rane televizijske grafike. 1963.g. Bernard Lodge je proizveo prve v.g. upotrebom video tehnika pre nego umetničkih tehnika, za BBC seriju “Drt. Who”. Razvoj v.g. nastavio je Colin Cheesman upotrebom Computer - aided design-a (CAD). Razvoj v.g. ubrzala je pojava novih kompjuterskih programa sredinom 1980-tih, kao što su bili Paintbox i Harry. Konkurencija između satelitske i kablovske televizije zajedno sa pritiscima na nosioce televizijskog monopola krajem 1980-tih razvila je v.g. kao brandinga pojedinih televizijskih kanala, što je povećalo potražnju za v.g.
VIDLJIVA STRUKTURA - Tek vidljiva struktura obrazuje binom praktičnog i lepog, odnosno, kako je to izrazio Adolf Loos “grčka amfora i bicikla su istih estetskih vrednosti”. Na vidljivoj strukturi, razlikovanju kakvog ga je predstavio Loos, insistira i Charles Jencks, stvarajući pojam arhitekturegovora.
VIRTUELNA ARHITEKTURA, VIRTUELNI URBANIZAM - Naziv za arhitekturu i urbanizam koji su nastali kao pretpostavljen deo stvarnosti, u vidu modela, plana, koncepcije virtuelne stvarnosti. Virtuelna arhitektura je često predstavljena utopijskim predstavama, crtežima, projektima čiji je cilj predstavljanja jedne moguće ideje o mogućoj stvarnosti, putem predstavljanja mogućeg arhitektonskog objekta. Na području urbanizma, virtuelna stvarnost se predstavlja putem urbanih modela, zasnovanih na istraživanjima mesta, lokaliteta i mogućih karakterističnih njegovih stanovnika. Virtuelnu arhitekturu pronalazimo i u literaturi, pre svega u domenu naučne fantastike, gde se predstavljaju određeni gradovi, urbane sredine i područj unutar jenog virtuelnog (zamišljenog) vremena, prostora i unutar jednog virtuelnog društvenog sistema. Virtuelna arhitektura se često koristi da bi predstavila mogući model budućnosti i da bi na taj način uspostavila puteve mogućeg razvoja jednog društva ili civilizacije uopšte.
VIŠEDIMENZIONALNO - Naziv za objekat posmatran ne samo u svoje tri fizičke dimenzije, već i u onim dimenzijama koje nisu neposredno merljive in situ. Te dimenzije su vremenskog karaktera, kulturnog, istorijskog, literarnog, filosofskog, socijalno-ekonomskog, vojnog, geografskog i drugog karaktera.
VIŠENAMENSKE I JEDNONAMENSKE POVRŠI - Pojam jednonamenskei višenamenskepovršine uvodimo radi iskazivanja pravog značenje mogućih jedinica u dispoziciji, kao i njihovih promenljivosti. Na primer, određujući jedinicu higijene, kupatilo, uvek smo suočeni njenom ograničenom upotrebljivošću, Kod kupatila elementom kupanja, umivanja, defekacije i mokrenja. Međutim, kao jedinica stanovanja ova može biti elementima usmerena ka jednoj nameni: spavanje ili slično, ali i ka više namena. Izraziti primer ove tvrdnje predstavlja balkanska tradicionalna stambena jedinica koja namenski zadovoljava niz dnevnih i noćnih aktivnosti ili danas, u skučenim ekonomskim uslovima, ostvarenje prostore sa više namena u dnevnom toku (multidutyroom). Određivanje površine u drugom slučaju može se svesti na zbir pojedinačnih elemenata, jer se njihovim spajanjem veličina površine ne ograničava. Ovde su važni motivi dispozicije, kao što je pokušaj povoljnog nadoknađivanja smanjenja površina u povezivanju površine čitavog sklopa: u jednom trenutku mali, dovoljan, u sledećem veliki prostor.
VIŠESPRATNA SKELETNA ZGRADA - Predstavlja višespratnu zgradu koja je izvedena uz upotebu skeletnog konstruktivnog sistema, odnosno, upotrebom stubova kao vertikalnih konstruktivnih nosača i tavanica kao horizontalnih konstruktivnih nosača. Skeletni sistem ne uključuje zidove kao noseće konstruktivne elemente. Konstruktivni elementi u sklopu višespratnih skeletnih zgrada su:
-
Horizontalni konstruktivni elementi: tavanice (međuspratne konstrukcije), grede (podvlake).
-
Vertikalni konstruktivni elementi: stubovi, zidovi.
-
Temelji, koji mogu biti, zavisno od načina fundiranja: plitko fundirani, duboko fundirani.
-
Ostali konstruktivni elementi: stepeništa, krovne konstrukcije, spregovi za prijem horizontalnih sila (od vetra, seizmičkih uticaja i dr.).
Skeletne zgrade mogu da budu klasifikovane na sledeći način: armirano-betonske monolitne skeletne zgrade; čelične skeletne zgrade i prefabrikovane skeletne zgrade.
VIŠESTRUKO KODIRANJE U ARHITEKTURI - Svaki arhitektonski objekt nosi u sebi određen kod. Kod sadrži niz informacija o njemu i predstavlja niz osnovnih karakternih crta koje taj objekt poseduje. Arhitektonski kodovi mogu da budu: vremenski kodovi – istorijski, sociološki, kulturni kodovi, tehnički kodovi, ekonomsi kodovi, geografski, etnički, literarni, građevinski, estetski i drugi. Svaki objekat istovremeno nosi zapis o seriji informacija različitog karaktera i vrsta – on je višestruko kodiran. Prema karakteristikama stila arhitekture, tako na primer, možemo odmah da procenimo doba gradnje arhitektonskog objekta, ali istovremeno, prena tipu konstrukcije i upotrebljanom materijalu, u mogućnosti smo da damo odgovor na podneblje i kljimu u kojoj je građeno, stepen tehničke obrazovanosti graditelja, pa sve do odgovora na stepen tehničkog nivoa pojedinih društava. Mnogi arhitektonski objekti su visoko sofisticirani i u sebi nose višeslojne, mnogostruke, često skrivene kodove. Otkrivajući njih i proničući u njihovu slojevitost, saznajemo mnoge skrivene informacije, vezane za uslove pod kojima je jedan arhitektonski objekt građen, pa sve do estetskih nazora naručilaca ili nivoa razvoja pojedinih arhitekata. Proučavajući materijale od kojih su objekti sagrađeni, saznajemo mnogo o razvoju građevinske tehnike i indzstrije: spoznajemo mesta iz kojih je ekploatisan građevinski materijal, način njegove dopreme, a iz ovoga, dalje, saznajemo mnogo o nivou razvoja saobraćajne infrastrukture, na primer, kojom je taj materijal dopreman.
Mnoge informacije o davnim i nestalim civilizacijama saznajemo na osnovu višestrukog kodiranja u arhitekturi. Međutim, slojevitost i višestrukost često postavlja pred analitičara enigme koje nije moguće lako rešiti. Da bi se dobila potpuna i celovita slika o jednoj kulturi, a preko njegove arhitekture i građevinske umetnosti, potrebno je često dopuniti je iz ostalih izvora informacija, kao što su: pisani zapisi, slike, fotografije, arhivski podaci, mitovi, legende i dr.
Savremena arhitektura je veoma često višestruko kodirana voljom samog projektanta – arhitekte. Gradeći svoj objekat, arhitekta svesno u njega ugrađuje čitav niz kodova koji treba analitičaru ili posmatraču da prenese mnogobrojne informacije. Najčešće su to informacije o stavu projektanta prema određenim kulturnim, estetskim, funkcionalnim ili tehničkim odrednicama. Funkcionalistički objekti, tako, sadrže u sebi jasan kod koji predstavlja objekat u njegovom upotrebnom smislu: arhitektura je očišćena od nepotrebnih detalja i ornamenata, a akcent je dat na upotrebne vrednosti kako pojedinih prostorija, tako i konstruktivnih sklopova i elemenata (fasada, krov, itd.). Postmodernistički arhitektonski objekti su složeno višestruko kodirani jer sadrže u sebi mnoštvo informacija o odnosu arhitekte prema istorijskom arhitektonskom nasleđu, prema stilovima u arhitekturi; takođe sadrže mnoštvo informacija o naručiocu posla – govore o njegovom kulturnom stavu, ponekad o njegovoj ekscentričnosti i estetskim principima.
Jedan objekat može istovremeno da sadrži i međusobno suprotne kodove. Tako na pr., pronalazimo u arhitekturi Alvara Aalta izražen odnos prema prirodi i prirodnim ekološkim tokovima, sa jedne strane, dok sa druge strane vidimo visoku tehniciziranost njegovih objekata, koje je proizvod tehnoloških principa i stavova autora.
Bez obzora na vrstu i karakter arhitektonskih kodova, osnov je u tome da su oni sveprisutni, da određuju i daju karakter jednom arhitektonskom objektu i da su usveopštoj međuzavisnosti univarzalne strukture prostornih kodova kojima je svet naprosto nabijen. Najkomplikovanije strukture višestrukih kodova pronalazimo na prostorima gradova, najčešće istorijskih jezgara. Pariz, Rim, London i drugi gradovi predstavljaju žive enciklopedije iz kojih je moguće čitanje najraznovrsnijih informacija istorijskog, civilizacijskog, kulturnog ili tehničkog karaktera.
VISINA PRESEKA (nem. Geschosshoehe) - U preseku, mera između gornje površine poda jednog sprata do gornje površine poda drugog sprata.
VISINA SPRATA - (1) Bruto visina sprata meri se: (a) od površine poda nižeg sprata zgrade do površine poda gornjeg sprata (građevinska Hbr); (b) od gornje ivice međuspratne konstrukcije nižeg do gornje ivice međuspratne konstrukcije višeg sprata (konstruktivna Hbr; ukoliko su podovi na svim spratovima iste debljine, obe visine (a) i (b) iste su. (2) Neto visina meri se: (a) građevinska Hneto od poda do plafona; (b) konstruktivna neto kao svetla mera izmedju dveju uzastopnih međuspratnih konstrukcija.
VISINSKO ODSTOJANJE, KOTA - (1) Visinsko odstojanje tačke od nekog horizonta ili horizontalne ravni. Ako je visina tačke određena u odnosu na nulu, koju predstavlja srednji nivo mora (kod nas Jadranskog mora), kota je apsolutna. Ako je utvrđena u odnosu na neku proizvoljno izabranu horizontalnu ravan, kota je relativna. (2) U tehničkim planovima, kota je broj koji označava neku dimenziju.
VISOKA ARHITEKTURA (engl. high architecture) - Arhitektura koja stremi plemenitom, uzvišenom, u svojoj formi koja sledi identične sadržaje – sakralnog karaktera.
VIZIONARSKA ARHITEKTURA - Naziv za arhitekturu koja je svojim planovima, koncepcijama i idejama bila daleko ispred svoga vremena, čiji planovi, skice i crteži, isto tako i tekstovi, će biti osnova kasnijih istraživanja i primer odnosno uzor novoj arhitekturi. Arhitektonski vizionari su bili mnogi crtači, slikari, univerzalni umovi: Leonardo da Vinci, Michelangelo Buonarroti, Giobanni Battista Piranesi, Claude Nicolas Ledoux, Etienne Louis Boullee. Među modernim arhtektima, veliki vizionari bili su Le Corbusier i Frank Lloyd Wrighta. Među savremenicina, postoji veliki broj vizionarskih arhitekata i grupa: Superstudio, Archigram i dr.
VIZUELNA AKUSTIKA - Pojam je u savremenu arhitekturu uveo Le Corbusier, nokon svog projekta katedrale u Ronchampu, a koji se odnosi na postizanje vizuelnog efekta forme jednog arh. oblika poput akustičnog efekta muzičkih oblika.
VIZUELNA ANALOGIJA - Likovna sličnost il istovetnost izgleda, predstave ili prikaza jednog predmeta ili arh. objekta sa drugim ili njegovim uzorom ili primerkom.
VIZUELNA ISTRAŽIVANJA - Istraživanja arh. oblika i arh. prostora u odnosu na njihove osnovne vizuelne odrednice: odnose u prostoru, kretanje, promene i dr.
VIZUELNA KOMUNIKACIJA - Način vizuelnog odnosa između jedne urbane strukture (grada, trga, ulice, metroa) i njenog korisnika (pešaka, vozača) predstavlja sistem vizuelnih komunikacija jednog urbanog sistema. Vizielna komunikacija može da se odvija putem prenosilaca informacija, kao što su: informacioni panoi, reklamni panoi, saobraćajni znaci, pešački znakovi kretanja, zatim putem objekata: trgovačkih i drugih javnih objekata, saobraćajnica, mostova, pasaža, trgova. V.k. se ostvaruje i putem aktivnog odnosa učesnika u prostoru: vožnjom, šetnjom, radom u jednom prostoru, čak i stanovanjem. Poseban vid v.k. predstavlja komunikacija grafitima, natpisima na zidovima fasada.
VIZUELNA PERCEPCIJA - Predstavlja pojam koji označava vizuelno opažanje, vizuelno osećanje, shvatanje i vizuelno “primanje” jednog prostora, sa svim njegovim karakteristikama.
VIZUELNI IDENTITET - U urbanizmu, arhitekturi i enterijeru, svaki izgrađeni objekt sadrži u sebi određen stepen vizuelnog identiteta. Vizuelni identitet predstavlja niz karakteristika objekta, njegovih svojstvenosti, osobitosti, specifičnosti, koje ga čine onim što jeste. Vizuelni identitet može da bude manje ili više naglašen; ukoliko nije dovoljno naglašen, govorimo da objekat "nema identitet", pa je potrebno izvršiti određene arhitektonske korekcije, kako bi objekt povratio svoj identitet. U urbanizmu, jedan grad ili urbana sredina poseduje svojstven, izdvojen identitet, koji mu daju: arhitektura objekata, urbani elementi (trgovi, parkovi, ulice), ali i ljudi, koji su neophaodni sastavni deo urbanog identiteta. Na osnovu vizuelnog identiteta možemo da govorimo o stilskim karakteristikama jednog arhitektonskog objekta ili da ga povezujemo sa određenom epohom. Najčešći arhitektonski element koji se povezuje sa pojmom identiteta jesta fasada jednog arhitektonskog objekta. To je spoljašnji vizuelni prikaz objekta, koji u najvećoj meri daje vizuelni karakter objekta.
Pojedini arhitektonski stilovi i pravci duboko su oslonjeni na vizuelni identitet. Barok, tako, predstavlja spoljašnjost ali i unutrašnjost objekata koje su bogato ukrašene, vizuelno naglašena, dok moderna arhitektura potencira jednostavnost i praktičnost svojih objekata, dajući im vizuelni identitet jednostavnih formi.
Vizuelni identitet je osnovna karakteristika pojedinih gradova, prema kojem ih klasifikujemo i vrednujemo. Za gradove koji nemaju ili su izgubili svoj vizuelni identitet kažemo da su "bez duha" ili su to jednostavno "spavaonice", mesta u kojima ljudi borave samo da bi zadovoljili svoje biološke potrebe. Nasuprot ovakvim gradovima, postoje mnoge spontano nastale i narasle urbane sredine sa veoma snažnim dejstvom vizuelnog identiteta: to su na primer mali mediteranski gradovi, mesta izuzetno pitoreskna, sa duboko urezanim lokalnim karakterom. U savremenom urbanizmu, česti su pokušaji ostvarenja vizuelnog identiteta jedne urbane sredine putem njenog planiranja u duhu postojećih primera istorijskih ili malih gradova sa snažnim vizuelnim identitetom. Ekstremne primere pronalazimo u Las Vegasu, gde su podignute kopije najkarakterističnijih svetskih urbaih sredina sa jakim vizuelnim identitetom. Tako, na pr. u Las Vegasu postoje trgovi kopije onih u Veneciji, Rimu, Parizu i dr.
Promena ili gubitak vizuelnog identiteta jedne urbane sredine može da dovede do trajnog degradiranja kvaliteta ove sredine, što se dalje prenosi na njene stanovnike. Postoje slučajevi napuštanja pojedinih gradova koji su naglo izgubili svoj urbani identitet iz različitih razloga, na primer, usled podizanja industrijskih postrojenja. Međutim, postoji i proces tokom kojeg pojedina gradska područja koja su degradacijom izgubila svoj vizuelni identitet, ponovo uspostavljaju nov identitet, usled delovanja njihovih stanovnika. Tako na primer, delovi New Yorka koji nemaju osnovne uslove i standarde za normalan život, bivaju revitalizovani od strane svojih stanovnika, često na neočekivane i neobične načine; njihovi stanovnici pronalaze sopstvene načine izražavanja, kao što su: grafiti, buvlje pijaceili ulična igrališta za basket.
VIZUELNI PLAN - Pojam se vezuje za Kevina Lyncha, prema kojem bi nova izgradanja ili rekonstrukcija morala crpsti nadahnuće iz onoga što bi se moglo nazvati “vizuelnim planom” grada ili metropolitenskog regiona: skupom preporuka i kontrolnih mera u odnosu na vizuelni oblik okoline, a sa stanovišta onih koji u njoj obitavaju. Priprema takvog plana bi morala početi analizom postojećeg oblika i i javne predstave o datoj zoni. Ta analiza bi se završila nizom dijagrama i izveštaja koji bi prikazivali značajne javne predstave, glavne vizuelne probleme i mogućnosti, kao i kritične elemente predstave i njohove međusobne odnose. Krajnji cilj takvog plana ne bi bio fizički oblik sam po sebi, nego kakvoća mentalne predstave koju bi on izazvao kod stanovnika.
VIZUELNI PROSTOR - Naziv za prostor koji kao osnovne sadrži vizuelne karakteristike. To je prostor posmatran sa gledišta vizuelnog opazaja. Svaki prostor je u suštini vizuelnog karaktera, ali, takođe, postoje i: istorijski prostor, tradicionalni prostor, funkcionalan prostor, tehnički prostor i dr.
VIZUELNI ZAPIS - Naziv za vizuelnu karakteristiku jednog arh. objekta, enterijera ili dela grada, na osnovu koje oni bivaju prepoznatljivi i izdvojeni od drugih. V.z. može da bude predstavljen u vidu forme, površine (fasade), kompozicije ili neke druge karakteristične vizuelne crte. V.z. može da bude: istorijski v.z., konstruktivni v.z., spomenik, element urbanog identiteta, značajan objekat i dr.
VIZUELNO ISKUSTVO - Pojam psihološkog, odnosno racionalno-emocionalnog iskustva koje se stvara uticajoma i dejstvom jednog arh. objekta ili jedne urbanističke celine. V.i. je značajno jer pruža elemente čovekove spoznaje određenog prostora ili jednog dela tog prostora. Iz v.i. proističe odnos čoveka prema jednom prostoru u kojem živi, boravi ili se trenutno nalazi. Ovakav odnos moze da bude aktivan, odnosno interaktivan, što pretpostavlja menjanje i uzajamnu razmenu podataka i informacija ili je to pasivan odnos, gde čovek predstavlja samo pasivnog posmatrača. V.i. može da bude istorijskog karaktera, kada sadrzi predispozicije istorijskih stilova koji su preneti u savremeni primer.
VIZUELNO PODRUČJE U URBANIZMU - Predstavlja kvalitete, koji potenciraju obim i prodor vizure, -- stvarno ili simbolično. U tu grupu spadaju prozračnost (kao kod stakla); preklapanje (kao kad se konstrukcije pomaljaju jedne iza drugih); viste i panorame koje produbljuju domet viđenja (kod aksijalnih bulevara, kod širokih otvorenih prostora, kod pogleda sa uzvišica)’ zglobni elementi (žiže, penetracija objekta) koji vizuelno tumače prostor; konkavnost (udoljice ili padine brega u pozadini, ili kod krivine ulice) čime se izlažu pogledu i udaljeniji objekti; izvesne indikacije, koje nagoveštavaju neki objekt, koji inače tom posmatraču nije vidljiv. Svi ti srodni kvaliteti olakšavaju shvatanje prostornih i složenih celina, pojačavajući efikasnost viđenja: njegovog dometa, prodiranja i moći razrešavanja.
VIZURA (l. videre videti, visum) - Opt. zamišljena crta koja polazi iz posmatračeva oka i ide kroz durbin pravo do predmeta posmatranja. Prava koja prolazi kroz presek konaca u durbinu i optički centar objektiva.
VOJNA PROJEKCIJA, IZOMETRIJSKI VOJNI NACRT (nem. Militaerriss) - Vrsta geometrijske projekcije, kosog aksonometrijskog prikaza (makazasti nacrt) nekog objekta sa ma kojeg očnog pravca (ugla gledanja) kod koje je, za razliku od konjaničke projekcije, gornja (horizontalna) površina predmeta data u njenom pravom izgledu, bez skraćenja. Vojna projekcija se ponekad, nepravilno, naziva i vojnom perspektivom.
VOLUMEN - Predstavlja zapreminu prostora koju zauzima svojom masom i oblikom jedno prostorno arhitektonski oblikovano telo. Volumen kompoziciono nameće veoma složene probleme. Potrebno je odrediti međusobne odnose arh. delove sa celinom, njihove proporcije, mere, modul, simetriju, harmoniju, ritam ili kontrast u odnosu na prostor ili granice, dubinu, svetlost, prostiranje i položaj posmatranja u odnosu na sam oblik. Osim površina i oblika, v. je jedan od tri najznačajnija elementa arh. kompozicije.
Volumen je trodimenzionalna geometrijska kategorija. Arhitektura se manifestuje kroz volumene koji nastaju odnosom površina kao elemenata koji ih konstruišu. Volumen određuje kvantum prostora, to je “masa” ili “šupljina” oblika koji volumenu daje formalnu - kvalitativnu vrednost. Forma je, znači, ekspresija volumena kao mase ili sadrzine prostora.
Volumen se ispoljava kroz formu. U njemu je sublimisana osnovna koncepcija dela. Arhitektura koristi i interpretira sve moguće pojave formalne konstrukcije volumena, od njegovih euklidovskih praoblika do vrlo složenih izraza jednačina višeg reda. Lopta je, na primer, simbol totalnog jedinstva oblika. Ona ima i to svojstvo da ostaje nepromenljiva iz svih tačaka osmatranja. Za percipiranje volumena potrebna je stalna promena tačke osmatranja, upravo, potreban je niz tačaka, tj. kretanje.
VOLUMETRIJA - Predstavlja sistem istraživanja, merenja, proporcionisanja međusobnih odnosa zapremina prostora jednog arhitektonskog dela ili arhitekture uopšte.
VOLUMINOZNA ARHITEKTURA - Naziv za obimnu, opsežnu arhitekturu, arhitekturu opsežnih radova. Voluminozna arhitektura karakteristična je za stare civilizacije, kao što su egipatske piramide, antički grčki hramovi, rimski akvadukti i koloseumi, gotičke katedrale i dr.
VRAĆANJE U PRVOBITNO STANJE, RESTITUTIO IN INTEGRUM (l. restitutio in integrum) - Vraćanje u prvašnje stanje (posed i sl.).
VREDNOVANJE LOKACIJE - Na osnovu katastra, izrađenog na osnovu informacione baze podataka o gradu, moguće je vršiti upoređivanje i vrednovanje lokacije po različitim kriterijumima: mesto u gradu (gradsko jezgro biće atraktivnija i isplativija za investitora od šireg centra); veličina raspoloživog prostora za intervencije; stanje lokacije (opremljenost infrastrukturom, dostupnost pešacima, fizička ruiniranost objekta, obim neophodnih intervencija, i dr.); identitet lokacije itd. Ovi kriterijumi sasvim su slični već ustaljenim kriterijumima koji se primenjuju u studijama za procenu i utvrđivanje zemljišne rente i dobro su poznati u urbanističkoj literaturi i praksi.
Poseban uslov za ove procene kvaliteta lokacije je činjenica da je lokacija dovoljno, a ne izuzetno vredna, jer bi se, u tom slučaju, njenim planiranjem i tretmanom bavile odgovarajuće institucije tipa zavoda za zaštitu spomenika kulutre, isključivo javni sektor ili državna uprava.
VREDNOVANJE TEHNIČKOG SISTEMA GRADNJE - Tehnički sistem gradnje se vrednuje: obzirom na kvalitet, obzirom na vreme, upoređivanjem performansi tehničkih sistema, ukupne vrednosti, vremena i kvaliteta, putem rang liste o podobnosti pojedinih tehničkih sistema.
VREMENSKI NIZOVI - Predstavljaju nizove u urbanističkom smislu, koji se doživljavaju po vremenu, uključujući i proste povezanosti stav-po-stav, gde se jedan element prosto povezuje sa prethodnim i potonjim elementom (kao kod povremenog niza detaljnih gradskih belega), ali i nizovi koji su odistinski ugrađeni u vreme, pa su stoga po svojoj prirodi melodijski (kao kada je intenzitet gradskih belega u stalnom porastu, sve dok se ne dosegne do klimaksa).
WEB IDEJA (eng. web: tkivo, mreža) - Ideja mrežnog planiranja i projektovanja koju su prvi put predstavili Candilis, Josic i Woods, na projektu Univerziteta u Berlinu iz 1963.g. Ideja mreze preneta je na arhitektosku strukturu objekta univerziteta, putem organizacije arh. plana u odnosu na dve mrezne ose: veliku (major axis) i malu osu (minor axis). Web ideja će nakon ovog projekta postati često korišćen princip arh. i urban. projektovanja, primenjivan na planu grada.
WELTANSCHAUUNG (nem. pogled na svet, izgled sveta) - Svaka opšte ideja o prirodi sveta, izražena eksplicitno ili implicitno u umetničkom delu, koja je istovremeno i pokretač sistema moralnih ili estetskih vrednosnih sudova.
WHITE SPACE (engl. beli prostor) - Naziv koji su prvenstveno koristili predstavnici Švajcarske škole, a u svom literarnom smislu ima značenje belog prostora jedna strane hartije, koja ne sadrži bilo kakav grafički znak ili dizajn. Može da se koristi kako bi bila naglašena čitljivost jednog slova na njemu ili da bi se dobila veća snaga jednog grafičkog znaka na listu.
WIT OPERACIJA (engl. wit: um, razum, smisao za humor) - Pojam se vezuje za dizajnerski postupak postmodernista, pre svega Roberta Venturija, gde predstavlja razumnu operaciju projektovanja koja uključuje, često u ironičnom smislu, kontrast između ekstrema zamisli arhitekte. Projektovanje koje uklučuje operaciju wit sadrži često šokantne elemente, gde fasada jednog arhitektonskog objekta često sadrži prelaz od čisto konceptualne metafore na čisto znakovnu metaforu, odnosno,m pokazuje težnju da se zgrada projektuje u ambijentu i da se poveća komunikativni potencijal preko nepredvidivosti i izmene skale predmeta. Istorijska slika jednog objekta skinuta je sa prestola i približena granici nekritične potrošnje, ali se na kraju iskupljuje zahvaljujući upravo oštroumnosti.
YIPPIES ARHITEKTURA - Pojam predstavlja arhitekturu i urbano planiranje nastale na političkim uticajima organizacije društva, pa prema stome i jednog urbanog sistema, levičarskih aktivista, među kojima je bio yippy pokret.
ZADNJI PLAN - V. Plan, Plan – tipovi plana. Naziv za plan jedne građevine koji se nalazi u pozadini prednjeg fronta ili prednje fasade. Zadnji plan može da bude detašovan, odvojen od objekta ili povezan sa njim, ali je po pravilu udaljen i sklonjen izvan glavnog korpusa objekta.
ZAJEDNIČKI SADRŽAJI, PRODUŽECI STANOVANJA - Čine sadržaje koji uvek prate veće sklopove stanovanja (dečje ustanove, osnovne škole, lokalno snabdevanje, lokalne javne zelene površine, sve ulice lokalne mreže i dr.
ZAJEDNIŠTVO I PRIVATNOST - Metoda parametričkog dizajna ili parametričkog projektovanja koju je postavio i razradio Christopher Alexander u prvom svojih pet ključnih radova. Analizirajući z.p. u urbanom stanovanju, Alexander je postavio 33 parametra urbane kuće i pokazao kako oni mogu da budu zajedno rešeni da bi proizveli najviše zadovoljavajući balans sukobljenih tendencija.
ZAMRŠEN RED U ARHITEKTURI - Henri Bergson je nered nazvao redom koji ne mozemo da vidimo. Red u arhitekturi i urbanizmu je često veoma kompleksan, nevidljiv i zbog toga se često karakteriše pojmom zamršenog reda. U urbanističkom smislu, to često nije jednostavan, strogi red projekata gradske obnove ili moderan “totalni dizajn” megastruktura. To je, naprotiv, izraz suprotnog usmerenja u arhitektonskoj teoriji. To nije red kojim dominira stručnjak i koji je načinjen laganim za oko. Oko u pokretu tela koje se kreće mora da se potrudi da bi uočilo i protumačilo mnoštvo raznih promenljivih, uporednih redova, poput pokrenutih sklopova na slikama Viktora Vazarelija. To je jedinstvo koje “održava, ali samo održava, kontrolu nad sukobljenim elementima koji ga sačinjavaju. Haos je vrlo blizu; njegova blizina, ali i izmicanje od njega, daje...snagu.” (August Heckscher).
ZAPAŽANJE PROSTORA - Čovekovo zapažanje prostora predstavlja jedan kompleksan proces i kojem učestvuju mnoge promenljive veličine. Mi ne zapažamo svet koji bi bio istovetan i zajednički za sve nas, kao što to tvrde realisti, već zapažamo različite svetove, koji su proizvod naših posebnih motivacija i dotadanjeg iskustva. Uopšte uzev, zapažanje se usmerava u smeru važećih pretpostavki o prirodi čovekove okoline, a te pretpostavke se menjaju u skladu sa okolnostima u kojima mi učestvujemo.
ZAŠTITA GRAĐEVINA - U visokogranji, postoje sledeće vrste z.: 1. toplotna zaštita, 2. sprečavanje kondenzovane vodene pare u tavanicama i zidovima, 3. zvučna zaštita u visokogradnji, 4. seizmička zaštita u građevinarstvu, 5. zaštita od klizanja tla, 6. zaštita od hemijskih uticaja (korozije, vlage), 7. zaštita od bioloških uticaja (biljnog i životinjskog porekla), 8. zaštita od požara i vatre, 9. zaštita od groma.
ZAŠTITA OD PREKOMERNE INSOLACIJE - Postoje sledeći tipovi zaštite od prekomerne insolacije: zaštita dispozicijom objekta, zaštita povlačenjem fasade, zaštita upotrebom izolacionih materijala, zaštita upotrebom svetloodbijajućeg stakla, zaštita upotrebom brise soleil-a, zaštita upotrebom tendi, zaštita upotrebom pergola i dr.
ZAŠTITA PRIRODE - Ideja o zaštiti prirode nastala je zbog devalorizacije pejzaža usled ubrzane industrijske i urbane ekspanzije, a takože i zbog odbrane od teških posledica poremećenja prirodne ravnoteže (erozija, poplave, suše, promene klime).
Prvo zaštićeno područje bila je šuma Fontainebleau u Francuskoj, koja je 1853. proglašena rezervatom prirode. God. 1872. nastao je u SAD prvi nacionalni park, Yellowstone. U početku bave se zaštitom prirode pojedinci i specijalna društva, ali već poč. XXv. javljaju se prvi organizovani oblici drzavne sluzbe za zaštitu prirode, a doneseni su i prvi propisi. Od 1928. postoji međunarodna organizacija, a 1948. osnovan je Međunarodni savez za zaštitu prirode i prirodnih dobara (UICN) kojem je tokom niza godina sedište u Švajcarskoj (Morges). God. 1962. prihvatio je UNESCO "Preporuku za zaštitu lepote i karakteristika pejzaža i predela" u kojoj su formulisana osnovna načela zaštite prirode pri izgradnji naselja, cesta, lociranju aerodroma, postavljanju električnih vodova, stanica radija i televizije, pri kampovanju, kaptiranju izvora, a zauzet je stav i u pogledu zagađivanja voda i vazduha.
ZATVORENI BLOK - V. Blok. U urbanizmu, naziv za urbanističku strukturu u vidu jednog bloka koji je prema spoljašnjosti okrenut fasadama objekata, odnosno, koji je izdvojen od ostalih objekata putem neprolazne ili vizuelne barijere. Blokovi prema svojoj urbanističkoj dispoziciji i oblikovanju mogu da budu: otvoreni blokovi, zatvoreni blokovi ili poluotvoreni, odnosno, poluzatvoreni blokovi. Život u izdvojenim gradskim četvrtima poznajemo još u doba antičkog Rima, u formi insulea, zgrada za izdavanje koje su bile grupisane unutar zatvorenih blokova. Zatvoreni blok u današnjem smislu je nastao iz forme srednjovekovnog zatvorenog grada, koji je od spoljašnjeg prostora van grada izdvojen gradskim zidinama, iz razloga njegove odbrane od napadača. Tu formu preuzeo je urbanizam XVIIIv. gradeći izolovane gradske četvrti, u kojima su živeli predstavnici iste socijalne strukture stanovnika. Period moderne arhitekture negira ulicu kao urbanističku vrednost i postavlja objekte unutar jedinstvenog prostora zelenila. U ovakvoj urbanističkoj postavci nije bilo moguće formirati stambene zone u formi zatvorenih blokova. Međutim, dugogodišnja tradicija stanovanja u gradovima koji su podeljeni u četvrti po principu stvaranja zatvorenih blokova, održala se do danas. Savremeno urbanističko projektovanje često pretpostavlja izgradnju blokova zatvorenog tipa, koji svojim spoljašnjim stranama formiraju ulice, dok su u unutršnjosti bloka smeštena interna dvorišta.
ZATVORENI PROSTOR - Naziv za izgrađeni prostor, prostor koji se nalazi unutar arhitektonskog objekta, ispod tavanice, sa poznatom namenom i sadržinom, nasuprot otvorenomprostoru (v. Openspace).
ZBIJENA KOMPOZICIJA (engl.) - Naziv za arhitektonsku kompoziciju koja je često složena, ali je postavljena unutar čvrstih, snažnih okvira. Nastaje procesom projektovanja u kojem se arhitektonske forme jedne građevine, međusobno različite, raščlanjavaju i postavljaju jedn do druge sa naglašenim različitostima, a zatim se iste postavljaju unutar jedne snažne arhitektonske forme koja ih međusobno povezuje u jeddinstvenu, kompaktnu celinu. Pojam je nastao iz metode kubističkog kolaža međusobno autonomnih geometrijskih oblika koji zadržavaju svoju autonomiju unutar jedinstvene celine, koju je primenio Le Corbusier na zgradi parlamenta u Chandigarhu.
ZEITGEIST ARHITEKTURA (nem. duh stoleća, duh vremena) - Naziv za arhitekturu nastalu pod patronatom opšte ideje o duhu stoleća ili duhu vremena (Zeitgeist) koji određuje opšte kriterijume kao i posebne stavove u arhitekturi. Zeitgeist je bilo sveopšte kulturno stanovište i stanje duha u periodu postojanja Trećeg Rajha, koje je ostavilo dubokog traga na kulturnim ali i tehničkim civilizacijskim tokovima. Međutim, istovremeno, Zeitgeist je značio gubitak individuiteta arhitekata i umanjenje značaja pojedinca unutar kolektivnog sveopšteg stanja duha. Možda najkarakteristiniju definicuju srećemo u Goebbelsovom zahtevu za socijalnim Zetgeistom u kojem on Zeitgeist predstavlja kao “najsuštinskiji princip našeg pobedničkog osvajačkog pokreta koji je svrgnuo sa prestolja individualnost”.
ZEITGEIST, KONCEPCIJA (nem. duh vremena, duh stoleća) - Nastao kao filosofski pojam duha soleća, a razvijen u doba vladavine Trećeg Rajha u Nemačkoj, kada je bio najveći njegov uticaj na arhitekturu. Predstavlja izrazito idealističku koncepciju “novog duha”, “novog idealizma”, “veliku epohu”, koja će razviti ideju “veličanstvenosti arhitekture” i “arhitekture epohe” na uzorima iz klasičnog perioda arhitekture i egipatske civilizacije. Z. nosi u sebi i određenu dozu fatalizma, pa se arh. zasnovana na idejama z. naziva fatalističkom arhitekturom.
ZELENI DIZAJN - Naziv za pokret ekološkog dizajna koji se dogotio u periodu kraja XX veka, a koji je tesno povezan sa eco-tech arhitekturom. Predstavlja projektovanje arhitektonskih objekata koji su tesno povezani sa prirodom, zelenilom i predstavljaju u suštini strukturu prirodnog ambijenta povezanu sa arhitektonskim građevinskim objektom. Među arhitektonskim timovima koji su najviše povezani sa progresivnim istraživanjem zelenog dizajna je nemačka firma LOG ID. Ova interdisciplinarna grupa je jedinstveno sačinjena od arhitekata, inženjera, doktora medicine, botaničara, fizičara i komunikacionih tehnologa. Grupu je osnovao Dieter Schempp, a firma je postala svetski poznata na polju istraživanja solarne energije i ekonomije zelene tehnologije. Dok je rad grupe bio primarno orijentisan u naučnom smislu, njihovo korišćenje fukcionalnih koordinata prevedenih u zgrade imalo je ubedljiv artistički profil. LOG ID usmerava svoju pažnju na solarne odgovore na energetske probleme arhitekture, smatrajući solarnu energiju za najprimereniju i najjeftiniju energiju koju je moguće upotrebiti u arhitekturi. Oni takođe sagledavaju povezanost između prisustva svetlosti i njene konverzije u ljudsku energiju, što predstavlja idealan model gde se maksimalna korist generiše iz minimalnog inputa energije. Značajan je njihov objekt Research Laboratory for Experimental Traumatology, sa Dieter Schempp-om i Fred Moellring-om, Ulm, Nemačka (1989), zatim Glasshouse, Herten, Nemačka, (1994). U SAD je formiran Center for Maximum Potential Building Systems (CMPBS) u Laredo, Texas, pod vođstvom Pliny Fisk-a i Gail Vittori-ja, koji je proučavao uzorke habitata po celom svetu sa namerom da razume korelaciju između uslova stanovanja, klime, botaničkog sveta i topografije, izvučenih iz varijeteta geografskih lokacija. Fokus njihovog proučavanja je na problemu globalnog urbanikzma i neuspehu ekonomije da zasnuje svoje operacije na integrisanim sistemina prirode, a zaradi zaštite sopstvenog kontinualnog profita i održivosti. Među mnogobrojnim projektima ovog centra, karakterističan je The Advanced Green Builder Demonstration, Austin, Texas, SAD (1994-97). U Francuskoj treba pomenuti radove grupe Sens Espace, pod vođstvom Jean Pierre Campredon-a, u Nemačkoj to su Hinrich i Inken Baller; STERN u Berlinu, kao i Sim van der Ryn.
ZENITALNI SISTEM RASVETE - Princip osvetljenja arhitektonskog unutrašnjeg prostora putem uvođenja svetlosnih otvora na površini tavanice prostora koji se osvatljava. Putem zenitalnog osvetljenja, sunčeva svetlost se uvodi u prostor sa gornjih površina objekta. Objekti koji sprovode zenitalno osvetljenje na jednoj građevini mogu da budu: staklene kupole, horizontalne zastakljene površine, kose staklene površine – "šed krovovi". Zenitalnim sistemom rasvete postiže se lateralno osvetljenje, tj. osvetljenje sa gornje strane, koje treba da ostvari efekat prirodnog sunčevog osvetljenja. Međutim, zenitalno osvetljenje može da bude veštačko, izazvano veštačkim izvorom svetlosti smeštenim u sklopu površine tavanice prostora, obično iznad staklene površine. Zenitalni sistem rasvete primenjuje se u objektima reprezentativnog karakterima: većnicama, muzejima, galerijama, holovima pozorišta, sajamskim halama, tržnim centrima, bankama, školama i dr.
ZGRADA (Arh.) (nem. Gebaeude) - V. Kuća. Opšti izraz za građevinski objekat iz oblasti visokogradnje sa određenom namenom, npr. školska zgrada, stambena zgrada i dr. (v. Kuća i Građevina). Građevinski objekt namanjen za smeštaj ljudi, stoke, vozila, opreme, hrane i dr. Zgrade podizane u starom veku u Egiptu, Asiriji i Rimu bile su veoma skladne i odgovarale su nameni. Kao građevinski materijal upotrebljavani su kamen i drvo.
ZID (lat. murus, od toga ital. muro, franc. mur, nem. Mauer, engl. wall, srp. folklorna reč duvar) - Ploča ili volumen od masivnog građevinskog materijala, kojoj je zadatak da omeđuje neki prostor, zatvara ga prema spoljašnjosti, deli nekoliko prostora, štiti prostor od promena temperature, atmosferilija i buke, te po potrebi prenosi opterećenja ostalih konstrukcija koje direktno ili indirektno počivajku na njemu. Ogradni z. ograđuje neko zemljište, potporni z. preuzima bočno opterećenje tla ili vode, a fortifikadcioni z. služi za odbranu.
Zidna platna su kompaktne površine koje se prostiru po nekoj direktrisi određenih kategorija linija. Njihov smisao je da svojom površinom satvaraju tačno definisane unutrašnje prostore. Materijali se u vertikalnom smislu zidnog platna konstituišu tako da mogu primiti sve sile opterećenja međuspratnih konstrukcija, kao i sekundarne sile vetra, potresa itd.
ZID, OSNOVNA PODELA - Zid jevertikalni površinski građevinski element, izgrađen od masivnog materijala bez obzira na način obrade. Najčešće se koriste zidovi od opeke, kamena, betona i armiranog betona. Zidovi su s obzirom na opterećenje nosivi ako preuzimaju teret tavanica i krovne konstrukcije, a nenosivi ako nose samo sopstvenu težinu. Nosivi zidovi s obzirom na položaj u zgradi mogu biti uzdužni i poprečni. Uzdužni zidovi mogu da budu nosivi zidovi, unutrašnji i spoljašnji, paralelni su s licem zgrade, a ukrućeni su poprečnim zidovima i tavanicama. Udaljenost uzdužnih zidova u stambenih zgradamai iznosi 4-6 m. Poprečni nosivi zidovi, su oni koji se u stambenoj zgradi postavljaju upravno na fasadu zgrade na udaljenosti od 3,5 do 6,5m, preuzimaju opterećenje tavanične i krovne konstrukcije, koje su razapete u uzdužnom smeru, pa su krajevi zidova više opterećeni. Spoljašnja nenosiva uzdužna zidna masa ima zadatak da zatvara prostor i da ga toplotno i zvučno zaštiti od okoline. Uzdužni i poprečni zidovi čine približno kvadratična polja, koja se prekrivaju krstato armiranim pločama.
ZIDNI RASPORED (nem. Wandgliederung) - Raspored, način postavljanja unutrašnje fasade, odnosno, unutrašnjeg izgleda jedne crkve, pomoću komplikovanja zidnih otvora (prozori, vrata), arkada, galerija, kolonada, niša, predprostorija, pomoću slepih lukova, zidnih okvira i ispuna, zatim pomoću arhitektonskih elemenata postavljenih ispred zidova (lizene, pilastri i dr.), pomoću lajsni, profila, friza, venaca i dr.
ZLATNI PRAVOUGAONIK - Osnova pravougaonika standardizovanih dimenzija komponenata u kojoj je odnos širine prema dužini isti kao odnos dužine i zbira širine i dužine.
ZLATNI PRESEK I PROPORCIJE - V. Zlatni presek. »Zlatni rez« je, bez sumnje, najviše upotrebljavana i među laicima najpoznatija proporcija. Dr. Adolf Zeising i J. Bochenek su vrlo uverljivo dokazali da je dobro proporcionisani čovek u celosti, kao i svojim delovima proporcionisan po Z.R. To jeod presudnog značenja za nauku o proporcijama lepote. I to ne samo s razloga što čovek određuje, prema svojim izmerama, mere stvarima s kojima ima posla, ili mere prostora u kojem se kreće, nego iz saznanja da je čovek taj koji kazuje šta je lepo.
Kad se tako gleda, onda nema apsolutne lepote, same po sebi, van čoveka, čovek sam određuje i oseća koja je proporcija lepa, tj. koja njemu odgovara. Čoveka je, još u najprimitivnijoj davnini, pre no što je pristupio oblikovanju lepih stvari, vodilo prirođeno osećanje lepote pri izboru bračnog druga. Ovim trajnim probiranjem kroz milione godina, vođenim osećanjemlepote, čovek se sam izgradio i postigao ideal lepote koji je u njemu utelovljen. Tako je čovek, posmatran i etički i estetski, postao »mera svih stvari«, temelj proporcija svake umetnosti uopšte, a likovne umetnosti nadasve.
ZLATNI PRESEK, SECTIO AUREA (lat., nem. Goldener Schnitt, engl. golden section, ital. sezione aurea) - Odnos dvaju nejednakih delova nekog pravca, kod kojeg se manji deo odnosi prema većem delu kao što se veći deo odnosi prema ukupnoj dužini pravca.
Iracionalna proporcija, verovatno poznata kod antičkih Grka (kod Euklida), za koju su renesansni teoretičari smatrali da je božanskog porekla, pre svega Luca Pacioli ("De divina proportione", 1479, objavljena 1509.g.). Zlatni presek može da bude definisan kao duž presečena tako da je odnos manjeg odsečka prema većem isti odnosu većeg odsečka prema celoj duži. Ovo ne može da bude izvedeno matematički, zbog čega je zlatni presek oduvek fascinirao. Približno, ovaj odnos iznosi 5:8.
Smatra se da je prvu, potpunu definiciju z.p. ili neprekidne podele, ne navodeći da je o tome reč, dao Euklid u svojim “Elementima” i da ona verovatno potiče od Pitagore. Z.p. je bio veoma važan pojam u umet. starih Grka. Z.p. se kao opšti zakon javlja u prirodi u kristalima minerala i različitim biljnim plodovima, cvetovima, petougaonim i spiralnim formama, tako da se njihovi članovi međusobno odnose kao 1:O odnosno 1:0,618. U geometriji, podela duži prema z.p. postiže se konstrukcijom odnosa AB:AB/2 odnosno AB/2+AC. Ovakvoj podeli odgovara rim. proporcijski šestar jednog arhitekte iz Pompeje, sa kracima 8:5. Pravougaonik sa z.p. konstruiše se obaranjem dijagonale upisane u polovinu kvadrata na jednu od njegobih stranica, čime se dobija odnos (A+B:B) ili 1:1,618=1:O, koji se smatra “savršenom proporcijom”.
U lik. umetnostima, adekvatno geometrijskoj podeli, pod zlatnim presekom podrazumeva se odnos delova nekog objekta u kojem se manji deo odnosi prema većem kao što se veći odnosi prema celini. Zakon zlatnog preseka temelji se na principu odnosa između pojedinih delovba ljudskog tela. Z.p. se najviše poštovao u ant. umetnosti, zatim u renesansi, i to u prvom redu u arhitekturi (pri raščlanjivanju površina osnove plana, odnosno prostornih proporcija). U slikarstvu z.p. najčešće se primenjuje u odnosu dužine i visine slike. Odnosi proporcija u smislu zlatnog preseka daju umetničkom delu posebnu harmoniju i lepotu.
ZLOUPOTREBA U ARHITEKTURI (engl. abuse) - 1. Kršenje uspostavljenih običaja u klasičnoj arhitekturi. 2. Izobličenje, iskrivljenje forme. Prema Palladiju, zloupotrebe se odnose na: ispade, konzole ili modillone koji podržavaju (ili bar tako izgleda) osnovnu strukturu objekta, kao na primer, stub. Takođe, odnosi se na razbijene ili gore otvorene pedimente, natkrilja ili nadvoje korniša ili rustikaciju stubova. Perrault i drugi arhitekti identifikovali su sledeće zloupotrebe u arhitekturi: pilastre i stubove koji su fizički združeni, posebno na uglovima objekata, zdruđene stubove, distorziju metopa putem njihovog proširivanja i rektangularnog oblika umesto kvadratnog; takođe, nenormalno široke interkolumnijacije. Među izobličenja spadaju i tzv. gigantski redovi koji se koriste umesto kompozitnih redova, cavetto obrada koja je postavljena iznad baze stuba; arhitravni korniši (poput onih u helenističkom i jonskom stilu), kao i entablature koje su prekinute neposredno iznad stubova. Ipak, kroz upotrebu, mnoge zloupotrebe su postale prihvatljivi deo klasicizma.
ZNAČENJE U ARHITEKTURI (engl. meaning) - Pojam obuhvata mnoštvo karakteristika jednog arh. objekta koje ga bliže određuju i čine mogućom komunikaciju sa njim, takođe, one predstavljaju unutrašnji smisao jednog objekta, dat u arh. formi, u obliku simbola, skulpture, slike, motiva, pokreta. Značenje arh. objekta može da bude eksplicitno ili skriveno, javno ili tajno, otvoreno ili zatvoreno, simboličko ili funkcionalno. Jedan arh. objekat može da bude višeznačan ili bez značenja (beznačajan). Z.a. može da utiče na razvoj jednog arh. stila, da predodredi formu arh. objekta ili da odredi odnos korisnika prema njemu. Simbolička arhitektura postavlja karakteristiku značenja kao osnovno merilo jednog arh. objekta.
Prema Umberu Eku, “pogrešno bi bilo mišljenje da arh. značenje, po samoj svojoj prirodi, denotira neku stabilnu primarnu funkciju, dok se sekundarne funkcije tokom istorije menjaju. Primarne i sekundarne funkcije arh. objekta se vremenom na različite načine gube, vraćaju i smenjuju; ova gubljenja, vraćanja i smenjivanja tipična su za život formi uopšte i predstavljaju normu u tumačenju pravih umetničkih dela; one, međutim, postaju vidljivije na polju arh. formi, tamo gde, po opštem mišljenju, imamo funkcionalne predmete koji su nosioci nedvosmislenih indikatora, odnosno, koji su jednosmisleno komunikativni”.
ZNAK I ARHITEKTURA - Znak je često važniji od arhitekture. U savremenoj arhitekturi, natpis u prvom planu je često vulgarno ekstravagantan, a građevina iza njega je “skromna nužnost”. U pop arhitekturi, ono što je jeftino, to je arhitektura. Ponekad je sama zgrada znak. Protivrečnost između spoljašnjosti i unutrašnjosti bila je uobičajena pojava u arhitekturi pre modernog pokreta, posebno u gradskoj i monumentalnoj arh. Barokne kupole su bile i simboli i prostorne strukture, a po meri su veće i više spolja nego iznutra kako bi dominirale nad svojom gradskom pozadinom i prenosile simboličnu poruku. Lažne fasade prodavnica na zapadu činile su istu stvar: bile su veće i više od unutrašnjih prostora ispred kojih su stajale kako bi prikazale znađčaj određene prodavnice i upotpunile kvalitet i jedinstvo ulice.
ZONE STAMBENE JEDINICE - Postoje sledeće zone stambene jedinice:radna zona, komunikativna zona, zona za odmor, pomoćno-higijenska zona, ulazna zona, zajednička komunikaciona površina zgrade, zajednička ulazna zona.
ZONE STAMBENE JEDINICE, UTVRĐIVANJE PROCESA U ZONAMA I ELEMENTIMA ZONA - Utvrđivanje procesa u zonama i elementima zona stambene jedinice se odnosi na: utvrđivanje količine kretanja, upotrebnu analizu, utvrđivanje učestalosti boravljenja, utvrđivanje procesa ukraštanja, mimoilaženja, odvajanja, vizuelne komunikacije, zvučne komunikacije.
ZOOMORFIJA (od grč. zwon zoon životinja i morjh morfe oblik) - U lik. umetnosti, način predočavanja čoveka ili biljke u životinjskim oblicima: zoomorfne biljke u orijentalnoj mitologiji, zoomorfni ljudi u ant. mitologiji i religijama Bliskog Istoka. U odabiranju hibridnih životinjskih likova i njihovom povezivanju s biljnim ili ljudskim oblicima odražava se smisao za simboliku kojom su prožete religije starih naroda. Kao dekorativni elementi, ili vezani uz hrišćansku ikonografiju, ovi su oblici vrlo česti u srednjovek. umetnosti Zapada.
ZOOMORFNE FORME - Naziv za arh. oblike proistekle iz uzora formi životinjskog sveta. Z.f. mogu da budu: ptičje forme (oblik ptičjih krila), saćaste forme, kuće košnice, kuće gnezda i dr. Postojali su takođe eksperimenti izgradnje kuća u obliku životinje. Poznat je primer z.f. kuće za stanovanje u obliku slona, Lucy, the Margate elephant, koja je sagrađena kao turistička atrakcija 1881. g. blizu Atlantic city-a, New Jersey.
ZVEZDASTA ZGRADA (nem. Sternhaus) - Savremeni tip stambene zgrade koja ima osnovu u kojoj su tri ili više stambenih krila postavljena zvezdasto u odnosu na središnje jezgro zgrade.
ZVUČNA IZOLACIJA OBJEKTA - Predstavlja izolaciju jednog arhitektonskog objekta ili prostora od prekomernog uticaja buke.
ZVUČNA IZOLACIONA SREDSTVA - Sredstva kojima se postiže da se zvuk koji nastaje sa jedne strane pregrade, prenosi na drugu sa smanjenom jačinom. U pitanju su zvuci koji se prenose vazduhom i zvuci koji nastaju vibracijom same pregrade. Za prve, pogodni su materijali gusti sa malo pora, za druge, pregrade od mekog materijala sa malom težinom. Najefikasnije su pregrade iz dva ili više različitih slojeva.
ZVUČNI REFLEKTOR - Naziv za materijal koji se koristi da bi odbijao zvučne talase ili ih usmeravao u željenom pravcu.
ŽABLJA PERSPEKTIVA (nem. Froschperspektive) - Vrsta perspektive kod koje je očna tačka smeštena duboko ispod linije horizonta, tako da je pogled na jedan objekat perspektivno načinjen iz najniže moguće tačke. Žablja perspektiva ima nisko postavljen horizont, sa pogledom upućenim naviše, odnosno, linija horizonta se nalazi često na liniji osnove, tj. U ravni osnove tog tela. Očna tačka može da se nalazi u ravni horizonta ili ispod nje. Kod žablje perspektive linije osnove prikazanog objekta poklapaju se sa linijom horizonta, a nedogledi su različito udaljeni od projekcije očne tačke na horizontu.
ŽIVOTNA SREDINA - Predstavlja prostor, mesto, sedište boravka nekog zivog bića; čovekova zivotna sredina je mesto boravka čoveka, prostor u kojem on vrši svoju egzistenciju.
Životnu sredinu čoveka, arhitekturu, prostor ili “okvir našeg svakodnevnog zivota” opazamo dvojako - u spoljnjoj i unutarnjoj organizaciji, čija nedeljivost je osnova shvatanja i pravilnog tumačenja kvaliteta prostora, a time i projektantskog postupka koji njemu prethodi. Čovek opaza spoljnu organizaciju bez obzira na slozenost masa, dok u unutarnjoj organizaciji postaje njen deo, obuhvaćen delovima sklopa. Pripadanje unutarnjoj organizaciji čovek ostvaruje svojim kretanjem. Na pokretnoj putanji u različitim račkama ovo obuhvatanje se menja, umnozava. Svaki novi položaj je poseban doživljaj. Jedan prostor na taj način postaje višeprostor. Unutarnja, organizovana sredina, koja čoveka obuhvata, formira se ograđivanjem. Ovo izdvajanje iz prirodne sredine, iz nužnosti da se štiti ali i mogućnosti da ima pristupačne veze s njom, znači istovremeno i objedinjavanje s prirodom.
