Rečnik arhitektonskog projektovanja (N, O, P)

U narednih nekoliko tekstova predstavićemo vam "Rečnik arhitektonskog projektovanja", autora Slobodana Maldinija, koji može biti od velike pomoći kako studentima arhitekture, tako i već svršenim arhitektama. Rečnik ovog tipa je štivo kome se svi vraćaju. Danas vam prenosimo pojmove iz arhitektonskog projektovanja koji počinju na slovo N, O i P.

NACIONALNE ARHITEKTURE - Naziv za arh. objekte, ideje, pokrete i uopšte kulturne, etnološke i druge primere graditeljstva i arhitekture, koji su ponikli, nastali iz izvora, tradicije, kulture, socijalnih, ekonomskih i drugih uslova jedne nacije, zemlje, izdvojene regije, teritorije sa izdvojenim i zaokruženim karakteristikama kulture. N.a. možemo posmatrati u više nivoa razvoja i u kontekstu više značajnih činilaca: istorijskog razvoja, perioda istorije iz kojeg su ponikle, uslovima koji su predodredili n.a.: geografski, regionalni, razvoj zanatstva, nivo razvoja kulture, tradicija upotrebe odredjenog gradj. materijala, potrebe koje arh. zadovoljava; tipološke karakteristike arh., društveno uredjenje i njegov uticaj na n.a., vera i verski običaji i dr. Nasuprot nacionalnim arhitekturama, postoje pokreti internacionalne arhitekture koja predstavlja arhitekturu formiranu nezavisno od bilo kakvog nacionalnog uticaja.

NACIONALNE KARAKTERISTIKE ARHITEKTURE - Pojam opisuje elemente jedne arh. koji predstavljaju karakteristične crte jednog podneblja transponovane na arh. objekte. Arh. objekti sa n.k.a. ne moraju da budu arhitektonski predstavnici nacionalnih arhitektura; često objekti predstavnici modernih arh. pokreta mogu da sadrže nacionalne karakteristike. N.k.a. mogu da budu karakteristike u; formi, konstrukciji, dispoziciji i planu osnove, ornamenici, upotrebi materijala i dr. Mnogi savremeni arhitekti koristili su nacionalne karakteristike pojedinih zemalja da bi postigli željeni arhitektonski cilj: Frank Lloyd Wright, u projektu svojih vila koristi karakteristike japanske nacionalne arh., takodje u projektu hotela u Tokiju. Mnogo godina kanije će Kiyonori Kikutake transponovati elemente nacionalne japanske arh. i primeniti ih u svojim gradjevinama (Civic Centre, Miyakonojo, 1965-66), Alvar Aalto će ugraditi finske tradicionalne elemente u svoje projekte ( Saynatsalo Gradska Većnica, Finska, iz 1950).

NACRT (nem. Entwurf, engl. draft) - Putem crteža prikazano rešenje nekog arhitektonskog objekta ili gradjevine, koje služi kao osnova, podloga za izradu arhitektonskih planova. Takodje, naziva se i: predprojekt, projektna skica ili idejno rešenje. V. Arhitektonski projekt, Plan.

NAČELO URBANE GRAVITACIJE - Princip urbanizovanja jednog područja obzirom na udaljenost od ustanova primarne socijalne i zdravstvene zaštite, obrazovanja, javnih komunalnih službi i snabdevanja, sportskih i kulturnih središta i sl.

NAČIN IZGRADNJE (nem. Bauweise) Urbanistički pojam koji označava izgradnju građevinskih jedinica ili grupacija u smislu njihovog međusobnog odnosa, dispozicije, odnosa prema terenu, saobraćajnicama, otvorenom prostoru i drugim prostorno – urbanističkim odrednicama. Način izgradnje predstavlja najčešće vrstu urbanog sistema, urbanističkog opredeljenja za način postavke i orijentacije arhitektonskih objekata unutar neke urbanističke celine ili odvojene grupacije arhitektonskih objekata. Osnovni tipovi načina izgradnje, u urbanističkom smislu, su: otvoreni način izgradnje, zatvoreni način izgradnje, izgradnja u nizu, izgradnja u redovima, blokovski način izgradnje (otvoreni blok, poluotvoreni blok, zatvoreni blok i dr.).

Otvoreni način izgradnje predstavlja urbanu strukturu ili grupaciju slobodnostojećih arhitektonskih objekata na svojim, pojedinačnim parcelama. Objekti su najčešće četvorostrano orijentisani, a svaka arhitektonska jedinica predstavlja posebnu, izdvojenu celinu.

Mešoviti način izgradnje predstavlja kombinaciju otvorenog načina izgradnje i načina izgradnje u nizu. Kod ovog načina izgradnje, arhitektonski objekti su:

1. samostalno izdvojeni na sopstvenim parcelama,
2. međusobno povezani sa susednim objektom, formirajući na taj način dvojni objekt, ili
3. međusobno povezani sa dva ili više susednih objekata, formirajući na ta način niz.

Zatvoreni blok je urbanistička struktura kod koje su objekti postavljeni u formi zatvorenog sistema, tako što su gradjevine postavljene po obodu parcela, neposredno uz okolne ulice, ostavljajući slobodan ali zatvoren prostor u sredini bloka. Ovaj način izgradnje je primenjivan kod izgradnje starih gradskih jezgara, gde je obrada spoljašnjih fasada bloka (prema ulicama) bogatija i plastičnija u odnosu na unutrašnjost bloka.

Kod izgradnje u nizu, stvorena je forma ulice, duž koje su postavljeni objekti, naslanjajući se medjusobno jedan na drugi. Kod izgradnje u redovima objekti su lamelno gradjeni i postavljeni paralelno jedan u odnosu na drugi. Kod blokovskog načina izgradnje, arhitektonski objekti su medjusobno povezani u dugi niz koji svojom formom čini otvorenu ili zatvorenu blokovsku strukturu.

NADOGRADNA FLEKSIBILNOST - V. Fleksibilnost u stambenoj gradnji

NAIVNA ARHITEKTURA, ARHITEKTURA NAIVACA - Predstavlja arh. nastalu iz ideja ili realizacijom naivnih umetnika, umetničkih laika i amatera, kao ekspresiju njihove osobene ličnosti ili ostvarenje njihovih stremljenja, želja i snova (v. Nadrealna arhitektura). Naivni arhitekti pristupaju procesu gradnje iz unutrašnjeg poriva i želje, a ne iz namere zadovoljenja sopstvenih funkcionalnih potreba za stanovanjem, tako da njihova arh. ne predstavlja funkcionalne, konstruktivne ili ostale karakteristike organizovanog plana. Među istaknutim predstavnicima n.a. je Ferdinand Cheval, poštar iz Hautrives-a u Francuskoj, koji je 33 godine gradio svoju “idealnu palatu”. Njegova palata predstavlja mešavinu mnogo stilova: mošeju sa minaretima, Hindu hram, švajcarski chalet, Maison Carree u Algiru i srednjovekovni dvorac. Drugi predstavnik n.a. je Simon Rodilla, Napolitanac, crepar, koji je emigrirao u SAD i sagradio Watts Towers (1921.-51.) blizu Los Angeles-a, visoku metalnu skeletnu konstrukciju pokrivenu betonom inkrustriranu komadima lomljenog stakla i porcelana. Dalje primere n.a. predstavio je Gilles Ehrman (u knjizi Les Inspires et leurs demeures, 1962.g., sa predgovorom Andre Bretona): Maison de la Sirene, pokrivenu školjkama, koju je sagradio čamdžija izVendee-a, drugu kuću je podigao i pokrio mozaikom jedan grobar i dr.

NAMENA POVRŠINA (Urb.) - Plan namene površina i upotrebe zemljišta glavni je deo prostornog plana, iako taj plan u prostornim planovima ima manje značenje nego u urbanističkim planovima. Kao podloga služe karte u razmeri koje odgovara području za koje se izradjuje prostorni plan (npr. za opštinske planove razmera 1:25 000, za regionalne 1:50 000 do 1:250 000, za republičke planove razmera 1:250 000 do 1:500 000). U planu namene površina naznačene su zone namena i pojedinačne lokacije nekih specifičnih objekata.

NAMENA POVRŠINA, PLAN NAMENE POVRŠINA (Urb.) - Plan namene površina osnovni je deo generalnog urbanističkog plana. Njime se propisuje upotreba zemljišta, i to odredjivanjem zona i pojedinačnih lokacija. Generalnim se planom utvrdjuju sadržaji koji imaju funkciju gradskog, a ne lokalnog značenja. Njihov je smeštaj potrebno odrediti na nivou celine, a ne na nivou detaljnog urbanističkog plana, bilo zbog toga što utiču na ukupnu koncepciju, bilo što imaju posebne lokacijske zahteve s obzirom na obeležja zemljišta ili obzirom na prostorni odnos s drugim opšte-gradskim funkcijama.

Zona se od pojedinačne lokacije ne može razlikovati veličinom površine. Ona obuhvata na odredjenoj površini više korisnika prostora koji su uglavnom homogeni (skupina čestica), pa smeštaj bilo kojeg od njih nema važnosti za celinu grada. To znači da je zona zapravo konačna jedinica za nivo generalnog plana pa ju je potrebno planirati i na nivou detaljnog urbanističkog plana, koji će pokazati razmeštaj svake čestice. Pojedinačna lokacija odredjuje se na nivou generalnog plana za sadržaje koji se u gradskom prostoru pojavljuju izolovano, bilo zato što funkcionišu prema načelu gravitacije (centri, škole) ili imaju specifične lokacijske zahteve obzirom na obeležja terena ili funkcionalne odnose.

Kriterijumi za određivanje površina jesu: obeležja terena (nagib, osunčanost, vlažnost, nosivost, izgled, rastinje itd.), upotreba okolnog zemljišta, postojeća vrsta izgradjenosti, smeštaj u gradu ( obzirom na saobraćajnice i saobraćajne terminale, regionalni saobraćajni sistem, rečnu ili morsku obalu, smer vetrova, smer tokova i visinu podzemnih voda) te načelo gravitacije (udaljenost od osnovne škole, trgovine dnevnog snabdevanja, lokalnog središta snabdevanja, javnih službi, većeg opskrbnog središta i sl.).

Površine se prema nameni klasifikuju na stambene zone, koje mogu biti samo stambene (osim stanovanja dopuštena je i trgovina na malo i osnovne ulsuge) i stambeno centralne zone (prizemlja u načelu namenjena za trgovinu i usluge), stambeno-poslovne zone (kao stambene zone, a dopuštene su i manje proizvodne jedinice koje ne smetaju okolini te poslovne zgrade), gradska središta ili poslovne zone (sve središnje funkcije uz mali deo stanovanja), poslovno-manipulacijske zone (trgovina na veliko, skladišta, poslovne zgrade), industrijske zone (industrijski pogoni, servisi, skladišta, proizvodni zanati i sl.), saobraćajne površine (ulice, trgovi, šetališta, javna parkirališta), transportne površine (pruge, stanice, aerodromi, luke), slobodne površine (javne zelene površine, sportske, poljoprivredne i šumske površine), posebne površine (groblja, sajmišta, deponije, vojni objekti), zaštićene zone (zone zaštite spomenika, prirode, vodozaštite, zaštitni zeleni pojasi, pojasi funkcionalne zaštite), neizgradive (non aedificandi) površine (zone i pojasi posebnih ograničenja, zone prostorne rezerve i sl.) i mreže pojedinačnih lokacija.

NAPINJAČI UŽETA KOD EGIPĆANA - Stari Egipćani imali su za važan zadatak odmeravanja građevina posebne cehove, herpedonapte (napinjače užeta). Iz mnogobrojnih prikazivanja svih egipatskih epoha vidi se i njihovo versko kultno značenje. Na slikama iz 2500. godine pre n.e., kao i na slikama iz 150. godine pre naše ere, nalaze se uvek isti napinjači užeta, koji maljem zabijaju kolac. Ovi hiljadugodišnji cehovi su sa primitivnim sredstvima došli do neverovatnih uspeha.
Prema Borchardt-ovim merenjima, iznosila su odstupanja kod uglova Keopsove piramide, u orijentisanju prema stranama sveta, najviše 3' i 3''. Jedan od uglova bio je tačan do na 2'', tj. do na 1800. deo uglovnog stepena. Kod simboličnog situiranja građevine učestvovao je čak i sam kralj. Pri tome su se upravljali po zvezdama, kao što je to vidljivo iz jednog pradavnog izvora koji navodi Cantor: »Kralj reče: Uzeo sam drveni kolac i držalje malja. Držim uže zajedno sa boginjom Safeh. Pogled mi ide za kretanjem zvezda. Kad moje oko naiđe na sazvežđe Velikog medveda i kad se ispuni određen mi vremenski odsek broja na časovniku, postaviću ugaone tačke tvog božanskog hrama.«

NAPINJAČI UŽETA U GOTICI - Iskolčavanje gotskih katedrala bilo je poput gradnje takođe simbolički čin. »Orijentisanje« glavne ose katedrale podešavalo se, kao što i samo ime kaže, horom prema istoku. Na istoku živeo je i umro otkupitelj i spasitelj. Tamo je, naravno, bio upravljen i pogled zajednice. Tamo, pred horom, bio je oltar pred kojim je klečalo sveštenstvo okrenuto prema istoku.Katedrala se »smeštala«, »orijentisala« većinom na dan ekvinocija, kad se sunce rađa tačno na istoku ili u podne prema seni olovnice. Slično kao što se i danas velike površine Zemlje mere trianguliranjem koje polazi od tačno odmerene osnovice, tako se i u srednjem veku, pri odmeravanju svih pojedinosti na građevini, polazilo od prirodne dužine osnovice izabranog lika za proporcionisanje. Tačnost klesarskih radova u gotici može se razumeti samo iz toga što se primenjivala geometrija kruga kao merilo.

NAPREDNI ARHITEKTONSKI ELEMENTI - Nasuprot konvencionalnim arhitektonskim elementima, naprednim arhitektonskim elementima Robert Venturi smatra one arhitektonske elemente koji su proizašli iz ekonomije i tehnologije gradnje.

NARATIVNA ARHITEKTURA (engl. Narrative Architecture) - Predstavlja ekspresiju koju je razvio arhitekt i enterijerista Nigel Coates sredinom 1980-tih i koju je koristila njegova grupa NATO (Narrative Architecture Today), koja je osnovana u Londonu 1983.g. Coates insistira na stanovištu da je narativna arhitektura pre svega stav, pristup a ne stil. On smatra da funkcija jednog arh. objekta ima manje veze sa arh. strukturom a više sa aspektima koji su virtuelno nevidljivi - savremena životna sredina umnogome zavisi od električnih kablova, telefonskih linija i radio talasa. Zbot svega ovoga, arhitektura je otvorena za novo definisanje. Smatrajući da simbolična funkcija arh. može da bude slojevito postavljena, “tako da restoran može da postane pozornica”, Coates smatra da arh. treba da sadrži tzv. “mentalnu dimenziju”, “vremensku dimenziju” i prema tome i “narativnu dimenziju”. Drugim rečima, on posmatra enterijer poput poprišta, prostora gde se odvija scenario van funkcije prostora kao mesta ljudskog boravka: bivajući pročitan, entereijer takođe priziva psihološke odgovore. Zbog toga, ako spoljašnji svet uključuje karakteristike kao što su energija, nepostojanost i promenljivost, haos i konflikt, onda ove karakteristike treba da budu odražene, čak preuveličane unutar jednog enterijera. Takođe, slojevi pozivanja na prošlost i budućnost mogu takođe da naglase karakteristike sadašnjosti. Ukoliko se ovakvi prostorni pojmovi priblize filmskom ili televizijskom scenografskom poimanju jednog prostora, unutar kojeg su prostorno - vremenske karakteristike apstraktne kategorije, tada možemo posmatrati n.a. poput jezika filma ili televizije.

Ovakav pristup arh. može da bude posmatran pod opštim plaštom Postmodernizma, isto kao i delom radikalnog dizajna ili anti - dizajna. Takođe, dok je Robert Venturi uticao na primenu znakova i simbola komercijalnog sveta na arhitekturu, n.a. je posmatrala mnogo suptiliniju upotrebu i ponovo upotrebu moderne imaginacije u kojoj su osećajni i iskustveni aspekti igrali vaznu ulogu. N.a. je predstavljala radni koncept koji je bio zasnovan na Coates-ovim sopstvenim radovima. Međutim, sličan pristup možemo da pronađemo kod Španaca Alfredoa Arribasa i Javiera Mariscala, u periodu 1980-tih, kao i Britanaca Tom Dixona i Daniel Weila.

NARUŠAVANJE SREDINE - Sa porastom “pomodnosti” ekologije i njenom orijentacijom na probleme “okrnjene sredine”, “poremećenog ekološkog ekvilibrijuma”, “napadnutog ekološkog sistema”, itd., rasla je i angažovanost ekologa proučavanjem osnovnih činioca koji su doveli do konstatovanog stanja. Veliki je broj ekologa koji je proučavao uzroke pa je i veliki broj klasifikacija činilaca. Navodimo samo nekoliko klasifikacija uzroka: Gutheim smatra da se osnovni uzroci nalaze u hiperpopulaciji, u narastanju stanovništva koje se urbanizira i u ograničenim egzistencijalnim resursima, na drugoj strani. Ovaj nesklad izaziva tri sloma: 1) slom harmonije sa prirodnom sredinom; 2) slom u socijalnom sistemu i 3) slom u psihologiji čoveka. Ylvisaker ukazuje na tri grupe faktora: 1) trend porasta stanovništva; 2) porast gradova i 3) nedovoljnost javnih gradskih službi. May ističe takođe tri, ali nešto drugčija, uzroka: 1) akcelerirani porast stanovništva, 2) urbanizacija i 3) nova tehnologija.

Johnson smatra da je osnovni uzrok neprilagođenost tehnike nivou razvoja i uslovima razvoja i svoj stav obrazlaže brojnim primerima iz zemalja u razvoju. Najčešće se u ovom pogledu rukovodi dvema grupama zabluda: 1) da se primenom najsavremenije tehnike može preskočiti period istraživanja, eksperimentisanja, razvijanja “razvojnih disciplina”; 2) da je dovoljno izgraditi veliku industriju da bi se povećao nacionalni dohodak i ostvarilo blagostanje zemlje.
Možda je najbolji primer dobre sinteze Japan, gde su se spojili zapadna tehnologija i samuraji disciplina, integrisanjem spoljnih elemenata sa onim što je duboko usađeno u kulturnom nasleđu. Na drugoj strani, kao primeri se mogu navesti Buenos Ajres i Manila. Trećina stanovništva Argentine živiela je u Buenos Ajresu, sedamdesetih godina, sa tendencijom povećanja ovog procenta na polovinu samo u jednoj dekadi. Preduzeća locirana u Manili daju preko 50% ukupnog industrijskog dohotka na Filipinima.

Mesthene govori o “pet krivica tehnologije”: 1) tehnologija je lišila čoveka posla; 2) tehnologija je oduzela čoveku individualnost; 3) tehnologija je postala autonomna, eliminisala je potrebe ljudske kontrole; 4) tehnologija je dehumanizirala sve sfere ljudskog zivota i rada i 5) tehnologija je promenila socijalne uslove individualnog ponašanja. Iz navedenih razmatranja dosta vidljivo proističe da je najrasprostranjenije shvatanje o značaju dve osnovne grupe činilaca za poremećaje u ekološkom sistemu: 1) porast populacije i 2) uticaj tehnologije.

NASILJE U ARHITEKTURI I URBANIZMU (engl. outrage) - Pojam je uveden u arh. istoimenom temom časopisa Architectural Review, iz juna 1955.g., gde predstavlja određene vidove nasilja u arh. i urban. Bio je to konačni odgovor na urbani haos koji je sve više uzimao maha. Tema časopisa narasla je u stalnu kolumnu, da bi kasnije bila utopljena u stalni prilog Ian Nairna subtopia i predstave “varvarskih civilizacija”. N.a. predstavlja uticaje na polju arh. a posebno urban. koji agresivnim i štetnim delovanjem degradiraju bilo koje kvalitete arh. i urban. Najrečitiji primeri urban. nasilja su svi vidovi bespravne gradnje, neplanske ekspanzije gradova i izgradnja substandardne urbane substrukture.

NATURALIZAM (prema lat. natura priroda):

1. Svako teorijsko objašnjenje, naročito filozofsko, koje uzima za ishodište “prirodu”, tj. ljudskom iskustvu pristupačne pojave i zakone. U tom smislu n. je misaono stanovište suprotno misticizmu (supranaturalizmu). Prema filozofskom n. priroda je primarna stvarnost i izvor svega zbivanja u svetu; sve svesno i duhovno, na pr. područje etičkih normi i društvenih struktura, izvedeno je iz materijalno-prirodnog i o njemu zavisno.
2. Na području lik. umetnosti i literature, n. opšte znači pravac koji uzima za svoj predmet i za stvaralački uzor prirodu. Međutim, kraj mnogoznačnosti pojma “prirode”, terminom n. označuju se različite tendencije u umetnosti. Tako se u arh. ponekad n. naziva težnja prema što potpunijoj i vernoj imitaciji oblika iz prirode. U novije vreme, sužava se naziv n. na one umetničke priukaze realnog sveta u kojima je naglašena elementarnost, sirovost i divljina prirodnih bića.

NATURALIZAM U ARHITEKTURI:

1. U arhitekturi predstavlja stav podrazavanja prirode u arhitekturi, analiziranje i istrazivanje prirodnih pojava i stanja i njihovu primenu u arhitekturi. Naturalisti usklađuju svoje životne, posebno arhitektonske principe sa prirodnim principima i transponuju ih unutar svojih objekata. Naturalistički stav predstavlja transponovanje prirodnih zakonitosti i principa unutar veštački izgrađene čOvekove životne sredine.
2. Pojam se takođe koristi da bi opisao naturalisti pristup upotrebe prirodnih građevinskih materijala i prirodne, često sirove i grube obrade površina arhitektonskih objekata. Naturalizam u tom smislu se primenjuje kao pojam koji označava grubo obrađenu fasadnu površinu jednog arhitektonskog objekta, izgrađenu prirodnim materijalima, često u njihovom prirodnom, sirovom stanju. Ovakav naturalizam često prelazi u brutalizam arhitektonske gradnje, koji karakteriše upotreba natur betona i gruba završna obrada.

NEFUNKCIONALNOST - Nasuprot funkcionalnosti, pojam karakteristiše jedan arhitektonski objekat, enterijer, prostoriju ili deo nameštaja u smislu njegovog otežanog korišćenja ili nepogodnosti za korišćenje. Nefunkcionalnost nastaje onda kada nisu u dovoljnoj meri analizirane upotrebne karakteristike jednog arhitektonskog prostora ili objekta, tako da nastaju problemi prilikom njegovog korišćenja. Nefunkcionalan objekat je onaj čija namena ne odgovara svrsi objekta i koji nije moguće koristiti sa uspehom i bez problema. Nefunkcionalan nameštaj ne odgovara ergonomskim karakteristikama korisnika, neudoban je i nepraktičan.
Nefunkcionalnost često nastaje usled formalizma u pristupu dizajniranja i projektovanja, kada projektant posvećuje značajnu pažnju izgledu prostora ili objekta, a nedovoljno obraća na njegove upotrebne karakteristike.

Nasuprot nefunkcionalnosti, funkcionalnost predviđa svrsishodno i lako, ugodno korišćenje jednog prostora ili objekta. Na osnovu upotrebnih karakteristika jednog prostora, mozemo govoriti o funkcionalnom ili nefunkcionalnom prostoru. Funkcionalizam u arhitekturi predstavlja pokret ili arhitektonski stav koji prvenstveno tretira upotrebnu vrednost prostora ili arhitektonskog objekta, a tek potom tretira njegove estetske i oblikovne karakteristike.

NEGATIVNA SIMBIOZA U URBANIZMU - Predstavlja simbiozu suprotnosti, oprečnih tendencij i ciljeva koja korespondira unutar jedne urbane zajednice na štetu jedne strane, ali u krajnjem, istorijskom kontekstu, kao rezultat donosi progres. Skoro celokupna istorija arh. i urban. predstavlja primere negativne simbioze. Simbioza snažne, nehimane i tiranske vladavine nad narodom, koja je donosila ratove, porobljavanja i smrt, ostavila je najznačajnije arh. spomenike i urbane organizacije gradova, koji nisu imali premca. Na ovaj način, negativna simbioza je u krajnjem smislu imala pozitivne efekte.

NEGATIVNI PROSTOR (engl. negative volume, negative space) - Zatvoreni, okruženi prazni prostor u arhitekturi, skulpturi ili slikarstvu koji čini okosnicu celokupne umetničke kompozicije.

NEIMARSTVO, GRAĐEVINARSTVO (Org.) - Naučno-stručna oblast koja obuhvata istraživanje, projektovanje i izvođenje svih vrsta građevinskih objekata, odnosno svih vidova građevinskih radova. Deli se na dve glavne grupe: zgradarstvo ili visokogradnju i inženjerstvo ili niskogradnju.

NEISKAZIV PROSTOR (engl. ineffable space) - Pojam kojim je Le Corbusier opisao prvobitni akt svakog zivog bića za posedovanjem ili zauzimanjem neiskazivog ili neizrecivog prostora, što ujedno predstavlja prvi opšti dokaz nečije egzistencije. Odnos prema n.p., Le Corbusier je dao u svojim specifičnim krivim, nedefinisanim prostorima koji oblikuju crkvu Ronchamp, koja će ući u ikonografiju moderne arhitekture.

NEIZGRADIVE POVRŠINE, NON AEDIFICANDI (lat. neizgradive površine) - Naziv za one površine na urbanističkom planu jednog grada ili urbanističke aglomeracije uopšte na kojima nije moguća nikakva gradnja. To su zone i pojasevi posebnih ograničenja, zaštićene zone i zemljišta. V. Namena površina.

NEKONVENCIONALNA ARHITEKTURA - Naziv za arhitekturu koja nije izvedena ili projektovana na uobičajen, standardan, klasičan, sporazumno dogovoren način. Pojam n.a. je u arh. teoriju uveo Robert Venturi polovinom 1960-tih g., da bi opisao, predstavio i objasnio arh. koja je nastala no osnovu drukčijih stanovišta od svakidašnjih i uobičajenih. Tako, Venturi u svojoj knjizi “Složenosti i protivrečnosti u arhitekturi” iz 1966.g. (“Complexity and Contradiction in Architecture”) daje opis pojma n.a. na sledeći način: “Arhitektura je nužno složena i protivrečna u samom njenom uključivanju tradicionalnih Vitruvijanskih elemenata udobnosti, čvrstine i uživanja. A danas su potrebe programa, konstrukcije, mehaničke opreme i izraza, čak i u pojedinačnim zgradama u jednostavnom kontekstu, raznovrsne i oprečne na taj način koji je ranije bio nezamisliv. Za mene su problemi dobrodošli i ja koristim neizvesnosti. Obuhvatajući suprotnost kao i složenost, ja sam za životnost baš kao i za valjanost...Volim elemente koji su pre hibridni nehgo “čisti”, pre kompromisni nego “neuprljani”, pre iskrivljeni nego strogi, pre dvojni nego “jasno naglašeni”, koji su jednako neobični koliko i bezlični, dosadni koliko i “zanimljivi”, pre konvencionalni nego “dizajnirani”, koji više prihvataju nego što isključuju, koji su pre višeslojni nego prosti, na tragu prošlosti koliko i novatorski, više nedosledni i zagonetni nego neposredni i jasni.Ja sam za neurednu vitalnost pre nego za očigledno jedinstvo. Ja uključujem non sequitur i proklamujem dvojnost.

NEOPLASTIKA - Pojam predstavlja nauku o plastičnoj vrednosti predmeta u prostoru koji se stepenuje bojama. Pošto je kubizam otkrio izražajnu - plastičnu - snagu svih geometrijsko-stereometrijskih tela u okviru date kompozicije, odnosno u prostoru, lako se uočava da boja tu već postignutu plastičnu vrednost može da stepenuje i diferencira po rasprostrtosti površina ili po dubini prostora. Boje pri tom mogu da budu svojstvene, urođene odabranom prirodnom ili veštačkom materijalu ili naknadno nanete. Prirodne boje imaju u svojim međusobnim odnosima izvesna pravila. Ta pravila takođe raspravlja neoplastika.
Kubizam dopunjen ovakom neoplastikom priprema, sa likovnog gledišta, tle kasnijem purizmu, prvom smelijem opitu u razvoju savremene arh. misli, sa težnjom ka sintezi. Nema sumnje da je idejno - istraživački rad pre svega holandskih neoplastičara, pre svega Mondriana, uticao na grupu umetnika okupljenu u Parizu, kao i na sazrevanje samog Le Corbusiera, Ozenfanta i drugih, a time i na postanak purističkog pravca kao logičnog razvoja stvari, odnosno na osposobljavanje osnovnih otkrića kubizma za dalju borbu. Dok je program “Stijla” sadržajno uklopljen do neraspoznavanja u teoriju pariskih purista, on se već primećuje u radu Bauhausa u Weimaru (Gropius, Meyer), a zatim i u Dessau.

NEOSKULPTURALNA ARHITEKTURA - Arhitektura koja je karakteristična za različite periode savremene arhitekture, a čije su osnovne karakteristike upotreba novih skulptoralnih formi putem kojih se ostvaruju različiti skulptoralni arhitektonski efekti. Neoskulptoralna arhitektura se pojavljuje zajedno sa anti racionalnom arhitekturom, prvi put početkom 1960.tih, u mnogim zemljama. Trend u arhitekturi uvodi skulptoralne forme na taj način da celokupni arhitektonski objekti imaju karakteristike grandioznih skulptorskih dela. Objekti su građeni sa sofisticiranim krivim konturama, poput onih od Eero Saarinena, pa sve do skulptoralnog eklekticizma Edwarda Stonea (Hartford Museum, New York, 1958-59. Kasniji predstavnici neoskulpturalne arhitekture su Charles Eames, Ieoh Ming Pei, Paul Rudolph, Louis K ahn, Minoru Yamasaki, Kevin Roche i Robert Venturi. Savremeni neoskulpturalni arhitekti su: Stanley Tigerman, Frenk O' Gehry, Philip Stark, Zaha Hadid, Hans Hollein, Calatrava i dr.

NEOZIDANA POVRŠINA (Arh.) - Slobodna površina građevinske parcele koja po propisima mora ostati neizgrađena, kao urbanističko-higijenska zaštitna mera u cilju obezbeđenja pravilnog osvetljavanja, osunčavanja i provetravanja zgrada.

NESAMOSVESNA TRADICIJA U ARHITEKTURI - Pojam je u arh. teoriju uveo Stirrat Johnson-Marshall, koji je 1946.g. zajedno sa svojim timom projektovao sistem za masovnu proizvodnju škola, da bi kasnije bio naimenovan od engleskog Ministarstva prosvete da centralizuje svoja istraživanja i formuliše zvaničnu politiku gradnje. Johnson-Marshall će napisati: “Ono što je poytrebno, to je da imamo tim eksperata, sa arhitektom odgovornim za utvrđenje balansa između svih aspekata, koji će da osigura da doprinos svakog specijaliste bude na pravilan način povezan sa celinom... Ovaj pristup gradnji će nas dovesti do...nove arh. koja je jednostavna i nesamosvesna ekspresija savremenih potreba.” Ovakav stav će izrasti u opštu tendenciju u arh. koja će nastaviti model funcionalne tradicije odomaćene industrijske gradnje koja je nastala još u XIX veku.

NEUTRALNI PROSTORI - Naziv za prostore koji se nalaze na lestvici između izotopija (mesta istog, ista mesta) i heterotopija (drugo mesto, mesto drugog). Neutralni prostori u urbanističkom smislu su: raskršća, mesta za prelaz, mesta koja nisu nerešena već neodređena, neutralna. Često su to rezovi/šavovi u prostoru, kao na primer kad jedna široka ulica ili avenija odvaja i/ili povezuje dve četvrti, dve suprotne heterotopije.

NEZNAMENITA ARHITEKTURA - Naziv za arhitekturu koja nije toloko dobro poznata niti ima karakteristike monumentalnosti ili fizičke grandioznosti, već je okrenuta tradiciji, podneblju. N.a. je narodna arhitektura , ali ne predstavlja primitivnu arhitekturu, već njeni primerci mogu da budu arh. veoma značjni, bogati po svom obliku i sanzni prema svojoj koncepciji.

NIVELISANJE - Predstavlja visinsko predstavljanje mreže gradskih saobraćajnica i ulica i gradskih površina u okviru rejona, četvrti, stambenih zajednica, aglomeracije ili grupe zgrada. Nivelisanje uslovljava reljef terena, koji često nije tako povoljan za nivelaciono i visinsko rešavanje gradskih površina namenjenih izgradnji, a naročito nije pogodan za rešavanje gradske saobraćajne mreže pokrenutog terena. Zadatak prostornog nivelisanja često uslovljava namenu i preoblikovanje reljefa obzirom na uslove za podizanje gradskih stambenih kompleksa i površina namenjenih trgovima, kao i na uslove ostvarenja saobraćajnih uličnih površina. Prostorno nivelisanje sačinjava deo inženjerskih priprema pri rešavanju gradskih problema i izgradnji gradova i naselja. Prostorno nivelisanje obuhvata problematiku rešavanja nivelacije gradske teritorije, regulisanje obaloutvrda, bujičnih slivova, močvara, niskih gradskih plavnih zona, otkopa, jarkova, useka, nasipa i dr. Svi ovi radovi su vezani za predradnje prostornog nivelisanja koje treba da reši problem razmeštanja masa po celoj teritoriji grada.

U vertikalnom planiranju grada veoma je vazno nivelisanje ulica. Uslovi nivelisanja utiču na položaj i značaj ulice, na njen poprečni presek, na dispoziciju uokvirujućih objekata, na prilaze stepeništima i na veličInu ekonomskog dvorišta. Površinsko odvodnjavanje trgova, gradskih blokova i ulica, rešava se nivelisanjem. Uređajne nivelacione osnove gradova i naselja treba da prikažu: - podužne ulične profile; - uličnu mrežu sa nivelacionim oznakama vododelnica, uvale i uspone.

NIVO IZGRAĐENOSTI - U urbanizmu predstavlja broj stanovnika ili površinu objekata koji se nalaze na jednom posmatranom urbanističkom području, upoređen sa predviđenim i dozvoljenim nivoom izgrađenosti za to područje. Nivo izgrađenosti se izražava brojem ili procentom. Gornji nivo izgrađenosti predstavlja gornji parametar fizičke urbane iskoristljivosti prostora. U slučaju kada je prekoračen gornji nivo izgrađenosti, dolazi do degradiranja kvalitativnih karakteristika prostora: kvalitet stanovanja drastično opada, javljaju se teško premostivi saobraćajni problemi.

Donji nivo izgrađenosti predstavlja donju granicu izgrađenosti koja je dovoljna da bi bilo urbanizovano jedno posmatrano područje. Donji nivo izgrađenosti je minimalna izgrađenost koja omogućuje izgradnju pravilne infrastrukture, pravilno snabdevanje i druge urbane karakteristike. Područja koja pripadaju grupi ispod donjeg nivoa izgrađenosti su neurbanizovana područja.

NIZ UDVOSTRUČAVANJA - Udvostručavanje je isto tako jednostavno i važno kao i polovljenje (v.). To je tako prirodno da ne vredi gubiti reči da bi se utvrdila osnovanost ove izreke. Udvostručavanje, koje počinje od 1, daje ovu sliku: 1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256, 512, 1024. Počevši od brojke 8 razlikuje se niz udvostručavanja, koji počinje sa 1, od niza polovljenja koji počinje sa 1000; te razlike treba izjednačiti zaokruženim vrednostima.

NIZANJE U STAMBENOJ ARHITEKTURI - Pod pojmom nizanje u arhitekturi podrazumeva se svako postavljanje stambenih ili drugih zgrada. U stambenoj arh. to mogu da budu individualne, odvojene ili spojene kuće ili to meže da bude ređanje (sklapanje) višeporodičnih zgrada (zgrada sa više stanova) u jedan otvoreni ili zatvoreni niz bilo kojeg oblika. Međutim, ovde ćemo nizanje (niz) definisati kao postavljanje porodičnih kuća - stanova jednih uz druge, sa zajedničkim zabatnim zidovima, ili, još određenije, kao nizanje individualnih porodičnih kuća u jedan jedinstveni objekt i to tako da su pojedini stanovi - kuće neposredno vezani sa terenom (ulicom, vrtom, dvorištem) odnosno da ne gube karakteristike samostalne (individualne) porodične kuće.

Ovaj “niz”, možemo ga nazvati i zatvoreni niz, ušao je u terminologiju pojedinih zemalja u svom pravom smislu, a u Engleskoj, postoji kao pojam terasaste kuće. Glavni uzrok nastajanja ovakvog zbijenog niza bila je teznja za koncentracijom prostora, na koju su uticali ekonomičnije građenje, skraćivanje komunikacija, zatvaranje, zaokruživanje prostora, lakša odbrana, traženje bliskosti (društvenost), i dr., a na njegov dalji razvoj uticale su njegove karakteristike, jer on, isto kao i individualna (samostalna) porodična kuća, omogućava neposredno povezivanje zatvorenog i otvorenog prostora. Usled toga često se niz primenjuje ne više kao “klasičan niz” već niz koji otvara široke mogućnosti oblikovanja novih prostornih struktura.

Tragovi početka nizanja individualnih porodičnih stanova pod zajednički krov vode nas još u doba barbarstva. Tako je na Biskupinskom jezeru (Poznanj) u XVIIv. p.n.e. izgrađena na močvarnom terenu veća nastamba koja se sastoji od paralelnih nizova. Nasip ovog naselja armiran je drvenom građom, ulice su popločane balvanima, a ćelije sa ognjištem i tremom su na drvenomn roštilju.

U primere početaka grupisanja spada i primitivno naselje na indonežanskom otoku Nias, koje se sastoji od dva paralelno blago zakrivljena niza koliba - kuća i kuće poglavice koja na kraju zatvara zajedničku unutrašnju površinu. Takođe i u kućama Pueblo indijanaca nailazimo na stvaranje niza, ali ovoga puta terasasto postavljenih ćelija, gde je verovatno odbrambeni činilac bio od ne malog značaja, pored toga što je takav način izgradnje pod jednim krovom odgovarao zajedničkom načinu življenja.

Primena nizanja u starom veku može se uočiti u sklopu gradskog tkiva u planu grada Mohenjo Daro, iz 3250-2750.g.p.n.e. U Olynthosu (Grčka) iz IV v.p.n.e. neki delovi grada sačinjeni su u nizovima atrijunmskih kuća. To isto, ali sa izrazitim odvajanjem u zasebnu četvrt, vidimo u egopatskom gradu Kahun iz prvog veka druge hiljadugodišnjice p.n.e. ili u gradu Ahetatin (Tel el Amarna) iz kraja Xvv.p.n.e. U oba slučaja sa radi o potpuno odvojenom delu grada, za radnike - zanatlije, ograđenom od ostalih.

U srednjem veku mozemo pratiti nizanje individualnih porodičnih kuća zanatlija i trgovaca unutar skučenih granica srednjovekovnih gradova. Taj je niz karakterističan po tome što se on prilagođava pomenutim skučenim granicama i često raznovrsnoj konfiguraciji terena. Uglavnom se formiraju dva tipa niza: jedan sa uski licem porodičnih individualnih kuća kod kojega se stan razvija po dubini parcele i drugi koji se sa širokim licem pojedinih kuća prilagođava, usled strmog terena, plitkim parcelama. Ova dva karakteristična tipa nizova možemo da primetimo u mnogim evropskim gradovima, na pr. u Bernu, Bazelu i dr. Slično ovim primerima su i kratki nizovi u Nirnbergu, iz oko 1500.g., koji se ne pojavljuju kao element formiranja ulice, već se koriste kao element za oblikovanje jedne zasebne grupacije (stanovi za zanatlije - tkalce) u tkivu grada.

Prednost niza ali ne i svih pogodnosti koje pruza, kao što je povezivanje sa prirodom, primenjene su u nekim ranijim pokušajima socijalnog i ekonomskog pristupa izgradnji manjih najamnih stanova sa početka XVIv. u Augsburgu i početka XVIIv. u Kopenhagenu. Mada ova dva naselja predstavljaju usamljene poduhvate, ona su karakteristična po tome što je njima posle Tel Amarne i Kahuna učinjen pokušaj organizovanog pristupa izgradnji jedinstvenog poduhvata, koji će u eri industrijalizacije dobiti široke razmere.

“Niz” se primenjuje u većoj meri kada industrijski polet XIXv, dovodi do velikog priliva radnika u gradove i industrijske centre i prouzrokuje veliku nestašicu stanova. Kako je industrijalcu - vlasniku sredstava za proizvodnju, potrebno da bilo kako obezbedi jeftinu radnu snagu, koja će ujedno biti vezana za njega, to on kao najpodesniji, koristi onaj način kojim će radnika što više vezati za zemlju, a to je bila individualna porodična kuća i to kuća u nizu, kao ekonomski najpogodnija. One se mnogo primenjuje naročito u industrijskim oblastima Engleske, a docnije je prihvaćena i u svim industrijski razvijenim zemljama. Kao primer moze se uzeti Mulhausen, iz 1867.g.

Razvoj vrtnih gradova u Engleskoj početkom XX veka takođe pogoduje razvoju “niza” kao načina koncentracije porodične individualne kuće koja ujedno pruža i velike mogućnosti za postizanje ambijentalnih vrednosti. Primena “niza” nalazi plodno tle u Danskoj posle II svetskog rata, negde oko pedesetih godina, kada se intenzivno grade individualne porodične zgrade. U ovom periodu razvoja “niza” dali su vidan doprinos arhitekti Ern Hoff i Bennet Windings u naselju Sondergard park 1950.g. Naselje se sastoji od samostalnih individualnih kuća, dvojnih u slobodnom tretmanu, kraćih i dužih nizova. Kućama se prilazi sa mirnih uličica, a okrenute su prema slobodnim zelenim površinama koje se utapaju u veliku zajedničku površinu za igru i rekreciju.

Smicanje po horizontali i vertikali omogućilo je da se ovaj “klasičan niz” prilagodi prilikama na terenu, da se pojavi kao smaknuti niz, lančani niz itd. Slobodnijim tretiranjem organizacije sheme stana i umnozavanjem novih vrednosti, naročito u sferi privatnog, nastaju nova rešenja. Što se tiče osnove stanova - kuća spratnog niza, razvile su se tri karakteristične šeme koje se uglavnom razlikuju u položaju stepeništa. Najpre se pojavljuju osnove sa stepeništem po dubini trakta koje su karakteristične za srednji vek, a kasnije je uvedena osnova sa stepeništem okomito na zajedničke zidove niza, u periodu forsiranja izgradnje stanova tzv. Existenzminimum-a - stana za minimum egzistencije - oko 1930.g. Ovo rešenje ima i svoje puno opravdanje jer predstavlja jednostavnije konstruktivno rešenje i omogućava smanjenje raspona na minimum, naročito ako je stepenište dvokrako.

NIZOVI GRAĐEVINSKIH MERA U SRAZMERI ZLATNOG PRESEKA - Niz zlatnog preseka osnovan na građevinskoj meri 125 ima iste zaokružene vrednosti kao i Lamé-ov niz; pri tom su brojevi građevinskih mera analogni brojevima srazmera kako sledi: 125/ (deljiv sa) 1, 250 /2, 375/3, 625/5, 1000/8, 1625/13, 2625/21, 4250/34, 8875/55, 13125/89, 22000/144. Isto vredi i za sledeći niz sa građevinskom merom 250: 250/1, 500/2, 750/3, 1250/5, 2000/8, 3250/13, 5250/21, 8590/34, 13750/55, 22250/89, 36000/144. Naročito praktičan i upotrebiv srazmer 5 : 8 je u direktnoj vezi s građevinskim merama, a s druge strane i s decimalnim sistemom, jer je: 54 = 625 = 5/8 od 103 = 1000. Zbog toga nas ne iznenađuje što svi srazmeri 5 : 8 aritmetičkog niza koji počinju sa 250, daju uvek brojeve sa celim stotinama: 125 : 200, 250 : 400, 375: 500, 500 : 800, 625: 1000, 1250 : 2000, itd. Na osnovu ovo malo primera od naročite su važnosti srazmere: 375 : 500 i 625 : 1000, jer se kod njih i minor i major podudaraju sa članovima aritmetičkog niza koji počinje sa 125.

NO PLACE (engl. bez mesto) - Pojam koji ima značenje naj približnije zna čenju pojma utopija. Jedno mesto moze da bude definisano sa mnogo različitih odrednica, značajnih predstava mesta, prilika, istorijskih konotacija, višeznačnosti, ili, jednostavno, sve ove odrednice mogu da budu izbegnute i u tom slučaju iamo pojam ne-mesta, no place, što u suštini predstavlja originalno značenje pojma utopija.

NON AEDIFICANDI (lat.) - Neizgradive površine, naziv za one površine u urbanističkom planu jednog grada na kojima nije moguća nikakva gradnja. To su zone i pojasi posebnih ograničenja, zaštićene zone i zemljišta.

NORMALNA PROJEKCIJA, NORMALAN PLAN, PRAVOUGAONA PROJEKCIJA (nem. Normalprojektion) - Projekcija jednog geometrijskog tela sa pogledom normalnim (pod uglom 900) u odnosu na ravan tog tela. Normalna projekcija prikazuje geometrijsko telo pomoću njegovog izgleda u tri ravni: horizontalnoj, vertikalnoj i bočnoj (horizontalna, vertikalna i bočna projekcija). Takođe, može da prikazuje i neko telo iz ugla, ali iz vertikalne, horizontalne ili bočne ravni. Takvu projekciju nazivamo oborenom projekcijom.

NORMALNI BROJEVI - Kad je, kratko vreme nakon Prvog svetskog rata, nemački odbor za standarde stvorio normalne brojeve (NB), koji služe za premeravanje standardizovanih delova, odredio ih je iz sklopa desetice i iz sklopa dvojke, koja su oba broja praosnova izgradnje našeg brojčanog sistema. Pri tome je trebalo voditi računa i o različitim drugim, za tehniku važnim matematičkim pojmovima, kao što su koreni, potencije, vrednost p itd.

Kod normalnih brojeva zadržan je niz udvostručavanja od 1 i to 1, 2, 4, 8 do 16. Isto tako je zadržan niz prepolavljanja od 1000 preko 500, 250 do 125. Za sledeći prepolovljeni broj 62,5 uzet je broj 63. Umesto udvostručenog broja 32, koji je zadržan kao približna vrednost reda Ralo, izabrana je vrednost 3,15 i to prema tačnoj vrednosti od 3,125 i s obzirom na brojeve π = 3,14 i drugi √10 = 3,16. Odstupanja od tačnih vrednosti su tako uzeta da se ona poništavaju prilikom sabiranja, praktično je postignuto međusobno izjednačenje odstupanja od tačnih vrednosti.

NORME U GRAĐEVINARSTVU - Norme u gradjevinarstvu (gradjevinske norme) predstavljaju utvrđene odnose u pogledu utroška vremena, materijala, energije, novca i sl. na jedinicu finalnog proizvoda. Ako predstavljaju utrošak vremena za jedinicu proizvodnje, tada su norme vremena; predstavljaju li učinak u jedinici vremena, tada su norme učinka; a za utrošak materijala, energije i sl., imamo norme materijala, energije itd. Sve zajedno se zovu tehničke norme. Razlikujemo elementarne norme od proizvodnih normi. Prve predstavljaju norme za pojedine operacije koje ulaze u sastav radnog procesa, dok se druge izračunavaju za gradjevinske procese za odgovarajuću jediničnu meru proizvodnje.

NOVA ARHITEKTURA - Pojam se vezuje za stvaranje nekog novog pokreta ili stila u arhitekturi uopšte, ili promovisanje nekog novog arhitektonskog pravca. Nova arhitektura mož da bude posmatrana sa aspekta filizofije prostora, odnosa čoveka prema njemu, odnosa arhitekture prema istoriji, okolini ili pak prema tehnologiji. Pojam n.a. se ponekad koristi da bi označio upotrebu nekih novih građevinskih materijala ili novih konstruktivnih sistema.

Po Gropijusovoj gormulaciji nova arhitektura se ne postavlja kao moderni “stil”, već kao prevaziloaženje svakog mogućeg stila. Tehnički i estetski proces teže da se izjednače i daju garanciju da će arhitektonsko istraživanje biti bez ikakve devijacije i greške: ispravna konstrukcija, arhitektonsko delo povezano sa sistemom proizvodnje i vrednost samo po sebi, apsolutni kvalitet. Ova metafizička ideologija arhitekture kao “istine” omogućila je funkcionalističkom statutu da se potvrdu isred istorijskih teškoća svih vrsta u jednom od najdramatičnijih perioda svetske istorije, kada se iracionalnost oslobađala lanaca uz pomoć političke moći fašističkih diktatura, kada je jedan rat nepredvidivih dimenzija pretvarao u prah nesigurnu ravnotežu čitavog sveta. Obećanje jedne apsolutne racionalnosti, stalnog i čvrstog spoja sa razvojem industrijskog sistema učinilo je da bela volumetrijska arhitektura postne “suština nada čovečanstva”, simbol očajničkog prizivanja jednog sveta vraćenog razumu i bratstvu.

NUMERIČKA TAKSONOMIJA (engl. numerical taxonomy) - Metoda koja se koristi da bi bila prikazana međusobna relacija pojedinih predstavnika stilova i pokreta (u arhitekturi), na taj način što se njihova pripadnost određenom stilu ili školi označava brojevima, koji na skali predstavljaju deo sistema uticaja ili razvoja arhitekture uopšte u određenom periodu.

OBJEKAT (l. objectum) - Predmet, stvar, ono što se vidi ili predstavlja, predmet ili osoba na koje je posmatranje upravljeno; zadatak, svrha, cilj neke celatnosti; gram. predmet, tj. ona reč u rečenici na koju prelazi (ili: na koju se odnosi) glagolska radnja; fil. preldmet ili sadržina neke misli, bila ona stvarna (realni objekat) ili samo zamišljena (idealni objekat); supr. subjekat.Objekt je naziv za predmet, ograničen u prostoru svojim konturama, definisan svojim oblikom, bojom i teksturom, koji je određen svojom zapreminom, koji je statičan ili se kreće, u kontaktu sa čovekom ili samostalan. Prema J. Piagetu: “Objekt je sistem perceptualnih predstava koje zadržavaju svoj stalni prostorni oblik tokom uzastopnih pomeranja i mogu se izolovati u uzročnom nizu, koji se odvija tokom vremena.” Takođe, on navodi; “Svet se izgrađuje kao jedan sklop stalnih objekata, povezanih uzročnim vezama, nezavisnim od subjekata i smeštenih u prostoru i vremenu.”

OBLIK (Arh.) - Spoljašnje usklađivanje izgleda u arhitekturi, koje proizlazi iz logičnog poretka raznovrsnih elemenata ukomponovanih u jednu estetsku celinu po zakonu objedinjavanja subjekta – sadržine i objekta – forme.

OBLIK EVOCIRA FUNKCIJU - Predstavlja maksimu Kenzo Tange-a (1913-2005).

OBLIK PRAVI NEUSPEH - Predstavlja maksimu P. Backe-a (1977).

OBLIK SLEDI FUNKCIJU - Predstavlja maksimu Louis Henry Sullivan-a (1856-1924).

OBLIK SLEDI METAFORE - Predstavlja maksimu Ada Louise Landman Huxtable.

OBLIK - Oblik je funkcionalan odnos između čoveka i prostora. O. arhitektonski određuje prostor i u njemu zauzima kvantitativno mesto. Sačinjen je po prirodnim organskim uzorcima, menja se neprestano i tako dobija nova obeležja. Raščlanjava se proporcijskim odnosima zasnovanim na zakonima geometrije ili teorije graditeljske morfologije. Ako nastaje iz jednog unapred osmišljenog ili odabranog modularnog postupka sadržaće određene tektonske ili harmonijske odnose, gde će njegovi pojedini članovi, geometrijski shvaćeni, kocke ili poliedri, činiti osnov za trodimenzionalnu apstraktnu kompoziciju.

Značajno je za arhitektonsko stvaralaštvo da između oblika i funkcije postoji organska povezanost. U stvari, oblikovanje predstavlja takođe jednu vrstu funkcije. Funkcija i forma su u običnoj upotrebi dva zasebna pojma; u umetničko - arhitektonskom stvaralaštvu to su međusobno organski povezani pojmovi, koji u okviru funkcionalizma predstavljaju isti simultani proces trazenja jedne nove izdelane oblikovne pojave, jednog novog i jedinstvenog arhitektonskog izraza. Najlepše izdelana forma je simbol svrhovitosti jednog arh. oblika. Kvalitet oblika, već prema stepenu svoje svrhovitosti i likovne vrednosti, probuđuje kao viši umetnički izraz sveže doživljaje i istinsko doživljavanje lepog i novog. Zato su ljudi i zainteresovani za oblike jer oni nisu odvojeni od svrhovitosti objekta bilo da je reč o kući, automobilu, avionu i dr. Krajnji kvalitet i vrednost svih pojedinih funkcija utapaju se u konačni sadržaj objekta, u materijalni i duhovni sklop novog umetničkog dela i izraza i postaju na taj način organski sastavni deo proizvedenog i konačnog oblika, kao oznake kolektivne svrhovitosti. Unutrašnja snaga te spojenosti - kompozicija sadrzaja i oblika - srazmerna je stvaralačkom naponu utrošenom i sadržanom u jednom umetničkom delu i stvaralačkoj moći samog arhitekte. Najviši stepen funkcionalnosti predstavlja meru harmoničnog sređivanja sadrzaja i oblika, njihovog materijalnog i duhovnog sjedinjenja. Predmet arhitekture je konkretizovan kroz interpretaciju geometrijskih kategorija oblika. Oblik je najneposrednije sredstvo izrazavanja i uobličavanja prostora. Prema Focillonu “oblik je stroga definicija prostora, ali i nagoveštaj novih oblika.

Oblik ima sopstvenu atmosferu, on se nastavlja, širi u imaginarnom svetu...” Le Corbusier, zaljubljen u euklidovske oblike, daje svoju, lirski obojenu predstavu oblika arhitekture: “Kupe, konusi, cilindri ili piramide su veliki osnovni oblici u kojima reljef izlazi čist, tačan, bez dvosmislenosti, zato su ovi oblici lepi, to su najlepši oblici...” Balsac je vrlo kratak i jasan kada uzvikuje: “Sve je oblik, i život je oblik!” Karakter oblika zavisi pre svega od karaktera elemenata njegove konstitucije. Njegovi osnovni elementi su, kao što već znamo: linija, površina i volumen.

OBSOLESCENCIJA, OPSOLETNOST, ZASTARELOST (lat. obsoletus) - Pojam zasterelosti često predstavlja uporište moralnih debata o konzumerizmu, pa prema tome i o dizajnu. Planirana zastarelost pojavila se u SAD u periodu 1950-tih kao deo strategija velikih korporacija. To je značilo da bi jedan proizvod trebalo da ima ograničen vek trajanja, da li zbog umanjenja njegove fizičke izdržljivosti ili zato što bi ubrzo stilski izašao iz mode. Poslednji razlog je predstavljao strategiju stylinga (mode). Opredeljenje i lojalnost potrošača prema nekoj marki proizvoda bilo bi određeni i podrzani putem reklamne kampanje, strategije razvijanja identiteta korporacije (corporate identity) i servisiranjem proizvoda nakon prodaje, tako da bi potrošač nastavio da kupuje unutar ponude novih proizvoda iste kompanije. Opseg proizvoda bio bi tako planiran i dizajniran da sluzi ovoj “lestvici” konzumerizma. Za one koji podržavaju ovakav sistem, na taj način je posao bio zagarantovan za sve one koji su bili uključeni u ovu industriju, uključujući i dizajnere. Protivnici o., kao što je to bio Vance Packard, smatrali su ovakav koncept za podmuklu manipulaciju potrošača, koji isto tako nije opravdan sa stanovišta očuvanja kvaliteta životne sredine. Kao odgovor, pojedini proizvođači, posebno u Nemačkoj i Skandinaviji, počeli su da naglašavaju u svojim reklamnim kampanjama i planiranju proizvoda postojanost njihovih materijala. Pojedini proizvođači su takođe počeli da razvijaju reciklirajuće elemente svojih proizvoda.

OČIŠĆENE GRAĐEVINE (engl. scraped) - Građevine sa kojih su uklonjeni svi naknadno dodati delovi i elementi. Termin je bio u upotrebi u periodu gotičkog preporoda, kad su entuzijastički restauratori u Engleskoj, kao što je bio Sir George Gilbert Scott, virtuelno uklanjali sve ono što je moglo da kreira homogene građevine srednjeg zašiljenog perioda. U tom procesu, otklanjano je sve ono što je bilo perpendikularno, jakobinsko i georgijansko. Ova tendencija je bila proširena u periodu XIX veka, a vodila je William Morris-a da osnuje Udruženje za zaštitu antičkih gradjevina (Society for the Protection of Ancient Buildings, SPAB) 1877. SPAB je bilo poznato kao pokret za antičišćenje građevina.

ODNOS PREMA POSTOJEĆEM U ARHITEKTURI - Većina savremenih objekata ne uklapa se u tradicionalno, nemoderno, okruženje, bez obzira komeperiodu ono pripada. To uklapanje neki čak namerno ignorišu. Sa druge strane, uklapanje moderne arhitekture u moderno okruzenje je skoro uvek išlo lakše. Ovo ne znači da su savremeni objekti koji ignorišu svoje nemoderno okruženje obavezno ružni, ili da u nekim slučajevima nisu vazniji od okruzenja koje zanemaruju. Ali, u suštini, to pokazuje samoljubivost i antisocijalni karakter modernog pokreta u arhitekturi.

Površno procenjujući, ova ravnodušnost, uistinu odbojnost prema harmoničnom kontinuitetu u prostoru, potiče od silovitog odbacivanja izvedenih arhitektonskih formi od strane modernista. Arhitektonski etički kodeks modernista smatra da je istorija beznačajna, da je njihovo doba jedinstveno i da zbog toga arhitektura mora da bude odvojena od prošlosti. U periodu nastanka pokreta Moderne, modernisti uveravali da će skoro svako na svetu, oslobođenog ukusa i pod uticajem Moderne, uskoro želeti da živi u istoj vrsti kuća, u istoj vrsti modernih gradova, u svemu što bi odražavalo duh modernog vremena. Dok su “vremena” uvek bila “naša”, odluka o tome koje forme ih karakterišu, bila je uvek “njihova” - odluka arhitektonske elite. Zbog ovakvog (nadmenog) ubeđenja nekolike generacije arhitekata osećale su malu potrebu da prilagode svoj rad starijoj, teoretskoj zastareloj arhitekturi koja okruzuje njihova ostvarenja. Oni su projektovali svoje objekte kao da će da egzistiraju u nekoj vrsti vizuelnog vakuuma. Razarajuće posledice ovakvoga stava ugrožavaju stanovnike svakog većeg grada u svetu. Ironija je da koreni modernizma, skoro dvesta godina stari, potiču direktno od romantičarskog shvatanja umetnika iz XVIII i XIX veka.

ODNOSI MEĐU ZONAMA ARHITEKTONSKOG OBJEKTA - Značaj odnosa među zonama jednog arh. objekta je toliki da direktno utiče na karakter budućeg prostora. U načelu, odnos među zonama može se uspostaviti na bazi samo funkcionalne sheme, najjednostavnijim spajanjem postavljenih grupa. Ovo se čini bilo direkno, ili preko prelaznih elemenata - zglobova, ne ulazeći u bliža prostorna doticanja ili međusobna prodiranja. Postupak suprotan ovome polazi od koncentracije mase i bliskih povezivanja pojedinih zona, tako da se spoljni utisak objekta priblizava delovanju jednostavnih geometrijskih tela.

Skoro je nomoguće nabrojati sve slučajeve u kojima se pokazuje specifičnost ovih odnosa, spojeva, jer je takođe uobičajen postupak i kombinovanja iznetih mogućnosti. U pojedinim programima gde se ističe težnja i ka koncentrisanim, javnim površinama interesantnim za sve zone, kao i postojanje potpuno odvojenih funkcionalnih grupa samo prikačenih lakim vezama za sredotežnu površinu, iziskuje se baš postupak primene i jednog i drugog načina.

Sredotežna površina moze dopustiti, pored koncentrisanosti, potpuno slobodno nadgrađivanje radnih zona, kako u vertikalnom tako i horizontalnom smislu. Tu se postize potpuna pokrenutost tako da su radne zone sasvim oslobođene u namenskom i prostornom delovanju. Najopštiji tip odnosa među zonama je sproveden u trakama, paralelnim jedna drugoj. Širenjem komunikativne trake, njenim izborom za mesto ulaza i njenim skraćivanjem u dužinskom smislu, ovi spojevi u unutarnjem prostoru dobijaju razvijenije prostorne odnose. Uvlačenjem više traka u spoj moguća su rešenja koja nizmenično deluju trakasto i koncentrisano, pri čemu postoje velike mogućnosti za isticanje pojedinih delova sklopa, odnosno, njihovo samostalno oblikovanje u svim planovima.

ODNOSI U PROSTORU - Razlikujemo sledeće karakteristike odnosa u prostoru: prelamanje, deljenje, sabiranje, prodor, preklapanje, izobličenje.

OFFICE - 1. Vidi Administrativne zgrade, Office landscape. 2. U arhitekturi hotela i ugostiteljskih objekata offce predstavlja proširenu komunikaciju, hodnik ili hol koji se nalazi kao tampon prostor između prostorije kuhinje i prostorije restoranske sale za ručavanje. Office predstavlja tampon zonu koja eliminiše buku, neprijatne mirise, isparenja i temperaturnu razliku između kuhinje i restorana. Takođe, ovaj prostor služi za odlaganje posuđa, escajga i hrane i pića u vremenu neposredno pre ili nakon konzumiranja.

OFFICE LANDSCAPE (engl., nem.Buerolandschaft)- V. Pejzažni sistem. Predstavlja oblik projektovanja poslovnih prostorija koji je razvijen u Nemačkoj od strane specijalista za organizaciju administrativnih objekata, Eberharda i Wolfganga Schnelle, u periodu kasnih 1950-tih i ranih 1960-tih godina. Nemačka reč buerolandschaft znači “pejzažni biro”, a ovakva organizacija poslovnog prostora predstavljala je istraživanje mogućnosti orvorenog plana kancelarija, za čiji enterijer su upotrebljene pregrade i žardinjere sa biljkama kao prostorni elementi koji dele prostor. Ovakav pristup je vrlo brzo uticao na razvoj enterijera kancelarijskog prostora kako u estetsko – vizuelnom pogledu, tako i u poboljšanju produktivnosti i opštem poboljšanju uslova rada. Ovaj koncept je naročito prihvaćen i razvijen u SAD, pogotovo medju specijalistima za enterijer i kancelarijski nameštaj, kao što je bio George Nelson.

OFFICE LANDSCAPE, PEJSAŽNI SISTEM, LANDSCAPE SISTEM - Naziv za sistem projektovanja, pre svega prostora poslovnih zgrada u otvorenom planu ili slobodnom planu kod kojih je prostor celih pojedinih etaza izveden kao jedinstveni prostor, bez zidova i drugih masivnih zidnih barijera. Na taj način je ostvaren vizuelni i fizički međusobni kontakt svih zaposlenih na jednoj etaži. Office landscape je sistem koji je prvi put upotrebljen u SAD, u prostorima enterijera prvobitnih oblakodera. Sistem je prihvatio i primenio Sullivan, da bi ga kasnije gotovo do savršenstva razvio F.L. Wright.

Kritiku office landscapea, u kojima se radno mesto nalazi u otvorenim loznicama sačinjenim od niskog nameštaja i gde su svetlost i vazduh iz prozora zamenjeni neonskim sijalicama i otvorima za klimatizaciju, daje Blake. On primećuje da su rezultati ovog sistema, osim rasipanja prostora i energije, a s obzirom na veoma štetan psihološki uticaj obaveznog promiskuiteta, tragično razočaravajući. “Otkud to”, pita se Blake ironično, “da arhitekti koji su izmislili ovaj apsurdni sistem organizacije, nastavljaju da žive i rade gotovo uvek u tradicionalnim ambijentima, zaštićeni starim zidovima, osvetljeni tradicionalnim prozorima i ljubomorni na sopstvenu privatnost?”

OKRUŽENJE, OKOLINA SISTEMA - Pojam okruženja nekog sistema kao i pojam sistema je vrlo relativan (jer sve veze između sistema i njegove sredine ne moraju da istovremeno predstavljaju veze između sistema i okruženja). Sve postojeće veze između nekog stvarnog objekta ili pojave za koji smo uveli sistem i stvarne sredine toga objekta nisu i ne moraju predstavljati okruzenje za sistem Okruzenje sistema predstavljaju samo one veze koje proizilaze iz aspekta i svrhe istrazivanja a ne na sve postojeće ili na sve moguće. Tako okruženje i sistem treba svojim odredbama da predstavljaju onaj deo sveta koji je od interesa za posmatranje, te se uzimaju u obzir samo oni odnosi i dejstva koja utiču na prirodu celog sistema a sa gledišta same svrhe istrazivanja i njegovih kriterijuma.
Kako je svaki sistem potopljen u svoju okolinu na koju vrši uticaj i kako okolina vrši uticaj na sistem i to tako da ti uticaji mogu menjati obeležja kako okoline tako i sistema onda se postavlja opravdano pitanje dge je granica nekog sistema u njegovoj okolini. Odnosno, koji elementi pripadaju sistemu a koji njegovom okruzenju? Kako su i sistem i okruzenje po svojoj definiciji relativni to je i pripadnost elemenata jednog ili drugog relativne prirode. Samo utvrđivanje pripadnosti elemenata i postavljanje granica između sistema i njegovog okruženja nije egzaktne prirode, već je prvenstveno stvar ocene, iskustva i intuicije onoga koji sistem proučava i određuje njegov karakter. Ciljevi i zadaci istraživanja određuju da li će i koji oblici predmeta, svojstva i veza biti element sistema ili njegove okoline. Svakako da su granice između sistema i okoline promenljive i one se mogu pomeriti u toku samog procesa istraživanja tako da se elementi koji su prethodno bili elementi okoline mogu naći u sistemu a elementi koji su u nekom momentu pripadali sistemu mogu biti prebačeni u njegovu okolinu. Uticaji sistema na okolinu i okoline na siistem asociraju na to da između sistema i okoline postoji neki “aktivan” odnos koji uslovljava zavisnost stanja jednog od drugog.

OKRUŽJE - Skup svih spoljašnjih uticaja na jedan arh. ili urbanistički oblik: geografski, prirodni, tradicionalni, istorijski, sociološki, estetski, ograničavajući, saobraćajni, ekonomski, stilski, pojedinačni, posebni i dr.

OKSIMORON U ARHITEKTURI - Naziv za materijal u arhitekturi koji moze da se upotrebi za sve svrhe.

OKTAEDARSKI ĆELIJASTI SISTEM - Ćelijasti sistem koji je sačinjen od jednakih oktaedara.

OKTAMETARSKA PODELA - U arhitektonskom projektovanju i izvodjenju, naziv za podelu zidne ili fasadne ravni ili površine poda po principu podele na osam jednakih delova. Takodje, pojam označava i projektovanje i izvodjenje objekata u kvadratnom ili pravougaonom rasteru na razmaku od osam metara.

OKTAVA U ARHITEKTURI - Oktava je ponavljanje osnovnog tona (C) u smanjenom merilu (C') u srazmeru brojeva titraja, npr. 256:512. To odgovara jednostavnoj srazmeri od 1:2. Nizovi oktava nastavljaju se u srazmeri prepolavljenja = ½, ¼, 1/8 itd., odgovarajući nizu prepolovljenja našeg sistema građevinskih mera od 1.000, 500, 250, 125 itd. Drugi intervali imaju, prema svojim brojevima titraja, isto tako jednostavne proporcije.

OKTAVNI SISTEM - Naziv za sistem mera ili matematičko - geometrijski sistem koji je baziran na osnovnom broju osam, odnosno, brojevima čiji krajnji količnik predstavlja broj osam. Graditeljski oktavni sistem bio je prisutan u staroj Indiji.

OLFAKTIVNA KARAKTERISTIKA GRADA - Naziv za čulnu karakteristiku jednog grada, pre svega za karakteristične gradske mirise, prema kojima možemo da raspoznajemo i razlikujemo pojedine gradove. Na primer, marokanski grad Meknes se raspoznaje po snaznom mirisu ružinog drveta, budući da je u njemu razvijeno zanatstvo izrade rezbarenog nameštaja od ovog drveta. Pojedini gradovi koji se nalaze na velikim rekama, imaju karakterističan miris reke.

OMOTAČ, ARHITEKTONSKI - Naziv za materijal ili element konstrukcije ili pregrade koji se koristi da bi obložio konstruktivni sklop jednog objekta. Omotač objekta predstavlja njegov završnisloj, finiš, fasadu ili izgled, a može da bude od različitih materijala: kamena, opeke, maltera, drveta, stakla i dr. Omotač predstavlja vizuelnu završnicu objekta, sa estetskom funkcijom ili funkcijom da štiti unutrašnjost objekta ili konstrukciju objekta od nepovoljnih spoljašnjih uticaja.

OPAŽAJNA SVOJSTVA PREDMETA - Osnovna o.s.p. su: veličina, oblik, tekstura i boja. Predmete prvenstveno razlikujemo prema njihovoj veličini. Zatim, oblik je taj koji diferencira dva predmeta iste veličine. Ukoliko posmatramo dva predmeta iste veličine i istog oblika, sledeća mogućnist njihovog razlikovavanja je pomoću njihovih međusobnih razlika u teksturi. Na kraju, ukoliko dva predmeta imaju udentičnu teksturu, još jedino preostaje boja kao sredstvo njihovog medjusobnog razlikovanja i raspoznavanja.

OPEN PLACE (engl.) - Otvoreni prostor. Engleski naziv za otvoreni prostor, trg, neizgradjeni prostor. Nasuprot “zatvorenom prostoru”, koji je izgradjen pa prema tome i pokriven, “otvoreni prostor” predstavlja neizgradjen prostor, sa ili bez konkretne funkcije. U urbanizmu, otvorenim prostorom se smatra prostor gradskog trga, ulice, parka, šetališta, igrališta, keja ili poljane.

OPIT (ISPITIVANJE) NA MODELU - Primenjuje se pri projektovanju građevina, kada usled velikog uticaja raznih faktora nije moguće računski dobiti tačne razultate. Metoda se zasniva na principu mehanike sličnosti, gde delujuće sile na građevini u prirodi i na modelu u odgovarajućim tačkama stoje u direktnoj proporciji.

OPORTUNIZAM U ARHITEKTURI - Stav u arh. koji predstavlja suprotnost ili negaciju određenog opšteg shvatanja, stila ili stanja, nasuprot uobičajenom stavu. Mnogi veliki arhitekti bili su oportunisti, a ovaj stav su prenosili na svoje objekte. Na primer, Walter Gropius za vreme faze svogboravka u Americi, konstantno je negirao i samo postojanje nečega što se može podvesti pod pojam novog stila.

OPŠTI PSIHOLOŠKI EFEKAT OBJEKTA - U opšti psihološki fekat objekta spadaju sledeće njegove karakteristike: mogući uticaj objekta na psihološko stanje korisnika, dugoročan psihološki efekat objekta na korisnike, psihološka ugodnost objekta, mogućnost intimiziranja u objektu, mogućnost sretanja u objektu.

OPTIČKA KOREKCIJA, VARIJACIJA (engl. optical correction) - Mala varijacija u obliku pojedinih arhitektonskih elemenata (na primer entazis) kod stubova ili blago zakrivljena gornja linija lintelada bi se korigovala očigledna izbočina, ulegnuće ili disproporcija objekta.

OPTIČKA KOREKTURA - U praksi, kod projektovanja i kod građenja, teško da će se koristiti ove, same po sebi jednostavne, mogućnosti optičke korekture, jer nema naročitog stilskog opravdanja za istovremenu primenu većeg broja geometrijskih osnovnih likova koji proizlaze iz harmonijskih odnosa. Niko se neće ni osvrtati na sitnu razliku između 123 i 125 = 1,6%, koju oko jedva primećuje. Baždarski instrumenti dozvoljavaju kod drvenih merila greške do ± ¾ cm po metru, što u najgorem slučaju znači razliku od 1,5% između dva krajnje različita merila. Ali, gde se želi da se proporcije potpuno doteraju, po pravilu će se ionako raditi sa korekturama vertikale i horizontale (ugaone i ostale stubove stanjiti prema gore, horizontalne kurvature itd.), a to znači korigovati mere u skladu s optičkim utiskom. Gornja razlika može zato poslužiti u svrhu srednjeg izravnanja građevinskih mera. Autor nema ionako namere da arhitekta sputava ili da mu koči slobodna likovna nastojanja, već naprotiv, ove mere moraju svuda omogućiti slobodne korekture koje se, praktički, odnose na »meso« građevine, a »kostur« ostavljaju netaknutim.

OPTIČKA RAFINIRANOST (engl. optical refinements) - Suptilne modifikacije na profilima ili povrčinama da se koriguje iluzija ulegnuća ili disproporcije na gradjevini. V. Entazis.

OPTIČKE ILUZIJE - Viđenje je vremenski, sukcesivni proces odslikavanja stvari i njihovog prevođenja u pojmovne predstave. Čovekovo oko u prividno haotičnom poretku traži tačke oslonca, repere koji bi diferencirali odnose i vrednosti i definisali zakonitosti integriteta sveta i stvari koje nas okružuju. Haotični prostor, bez unutrašnjih zakonitosti uznemiruje stanje duha. Mi nikada ne doživljavamosvet objektivne stvarnosti na isti način i ako je on prividno ostao nepromenljiv. Tok vremena se respektuje na promenu odnosa oko nas i u nama samima.

Proces percipiranja i njegovi aspekti su za arhitekturu od posebnog značaja. U tom pogledu za arhitektu projektanta naročito je značajan fenomen “optičkih iluzija”, koji vrlo često, ako ne i po pravilu, prati vizuelno percipiranje oblika Optičke iluzije su posledica određenih deformacija slika objektivne stvarnosti i nastaju zbog nesavršenstva naših instrumenata percepcije koja ne vređaju ukus i osećanja.

Oko je instrument vizuelne pecepcije. Akomodacijom oka pokušavamo sagledati svet oko nas i subjektivni doživljaj učiniti što vernijim objektivnom stanju. Za što vernije sagledavanje stvari i njihovo defnisanje nije dovoljna jedna tačka osmatranja - potreban je niz tačaka - potreban je pokret. Stari majstori su izvanredno poznavali zakone percepcije i unapred vršili određene korekcije koje su otklanjale moguće deformacije kod objekata koje su gradili prema utvrđenim zakonima harmonije i proporcije. Otuda pojava entazisa kod stuba i podignute strele luka kod bazisa hrama, kao i blagi nagibi krajnjih stubova prema centru.

Iz bezbrojnog spektra optičkih iluzija može se utvrditi nekoliko zajedničkih zakonitosti koje ih objašnjavaju. Jedan od prvih zakona percepcije glasi: veličine su upravo proporcionalne vremenu njihovog sagledavanja. Primer sa dužima iste vrednosti (dužine) a različitog utiska najbolje ilustruje ovu zakonitost “subjektivne percepcije”. To pokazuje da se ulozeni napor za sagledavanje odrazava kao kvantitativno svojstvo predmeta osmatranja.

Utvrđeno je takođe da je sagledavanje po horizontali lakše (a tim i brže) od sagledavanja po vertikali. Otuda i objašnjenje iluzije različitih vrednosti kvadrata izdeljenih po horizontali ili vertikali, kao i poznati primer tzv. iluzije Gaty sa krugom u trouglovima. Treće “pravilo” percepcije objašnjava iluziju uzajamnog dejstva veličina; tako, na primer, maleno kao konstanta u društvu većih izgleda manje nego što objektivno jeste, i obrnuto, veliko izgleda veće u društvu manjih. Poseban vid optičke iluzije jeste problem iradijacije koji je posledica odnosa i uzajamnog dejstva različito osvetljenih povtšina i oblika. Iradijacija je u stvari “glodanje” koje svetlost vrši po ivicama oblika. To ima za posledicu utisak da su iste vrednosti na tamnoj i svetloj podlozi prividno različite, u korist svetlije površine.

OPTIČKE KOREKCIJE, POPRAVKE PLANA (engl. optical corrections) - Popravke plana ili površine nekog arhitektonskog objekta ta bi se ispravile moguće perceptivno iskrivljenje. Optičke korekcije uključuju entazis, povećanje visine nizna kamenih blokova zajedno sa visinom zida da bi se nizovi učinili da izgledaju identični po svojoj visini, kao i blago konveksno zakrivljenje površine stilobata.

OPTIČKE MEŠAVINE (engl. optical mixtures) - Međusobno blisko postavljanje malih količina primarnih boja tako da se dobije utisak njihovog pretapanja koje proizvodi sekundarnu boju. U slikarstvu su ovaj efekat koristili impresionisti, a još sistematičnije neoimpresionisti.

OPTIČKI ILUZIONIZAM U ARHITEKTURI BAROKA - Dok suklasična kultura i njen renesansni produzetak a posteriori izvršili kontolu optičkog učinka teoretizujući različita prilagođavanja i korekcije slike u funkciji njene vidljivosti, barokna kultura postavlja pitanje percepcije u središte svog interesa. Prema Chantelouovom svedočenju, sam Bernini je tvrdio da je “jedna od najvaznijih stvari imati dobro oko da se dobro ocene suprotnosti, jer stvari ne izgledaju samo onakve kakve jesu već su i u odnosu prema stvarima koje su im bliske i taj odnos menja njihov izgled.” Ovaj zaključak o komplementarnosti figure i podloge, koji predsytavlja okosnicu Gestaltpsychologie, bio je dobro poznat umetnicima XVIIv., za koje kompozicija predstavlja predviđanje odnosa koji će se stvoriti između pojedinih delova zavisno od njihovog rasporeda i mogućih položaja posmatrača. U arhitekturi, još se rezonuje i projektuje u vidu hijerarhijski raspoređenih osovina i površina, ali aksijalna vizija ima jedino zadatak da poveze u celinu epizode kontinuirane naracije koja se odvija duz čitave strukture omotača koju treba istrazivati i dozivljavati u svakom i najsitnijem detalju. Arhitekti iz 1630.g. ne zadovoljavaju se ovim analitičkim rešenjem i okušavaju se u novoj sintezi. Fasada završava svoju autonomiju, a naročito odlučujuću vezu s gradskom sredinom; no njena veza sa strukturom pred kojom stoji kao urbanistički posrednik ponovo postaje krajnje tesna iako je privid pretpostavljen suštini.

OPTIMIZACIJA PROJEKTA - Arhitektonski projekat, nakon izvršenih analiza, se optimizuje, da bi se postigli najpovoljniji uslovi u jednom prostoru. U jednom projektu, vrši se: optimizacija prostora, optimizacija prostornih jedinica, optimizacija konstrukcije, optimizacija saobraćajne sheme projekta, optimizacija funkcionalnih celina objekta.

ORGANICIZAM - Predstavlja shvatanje arhitektonske forme kao zivog organizma, sa biomorfološkim karakteristiama. Organicizam se javlja naročito u arhitekturi renesanse i baroka, da bi se kasnije javio u arhitektiri klasika Moderne (F.L. Wright). Organicizam izbegava svako kontaminiranje prošlošću i propoveda raskid i tabulurasu: napuštanje svih tradicionalnih kodova i njhovo zamenjivanje jednim novim kodom dobijenim deduktivnim postupkom organicističke funkcionalne analize. Organicistički kod je u stvari bio mnogo manje nov nego što se verovalo jer je s jedne strane počivao na Euklidovoj geometriji a s druge na pojednostavljenju tradicionalnih arhitektonskih tela.

Međutim, važna je bila namera s kojom je geometrijski kod bio transponovan u arhitektonsku razmeru: namera je bila da se korenito izmeni geneza arhitektonskog dela. Ako je ranije neka kuća uvek bila kći neke druge kuće i u krajnjoj liniji potomak kolibe, sada je kuća morala nastati direktno iz čovekovih potreba projiciranih u prostor. Odbacivanje uzora i vera i analitičko projektovanje proizlazili su zapravo iz opredeljenja intelektualnih avangardi koje su u eliminisanju svih ukrasa i u napuštanju reprezentativnog značenja arh. videli proces obesvećenja, posvetovljenja, vraćanja arhitektonske operacije jednom sasvim ljudskom horizontu, izvan ikonologija predaka nasleđenih od starog sveta.

ORGANIZACIJA POVRŠINE - Uspostavljanje kompozicionih zakona na jednoj arh. površini: zakoni ravnoteže, funkcionalna organizacija, estetska organizacija, organizacija masa i dr.

ORGANIZACIJA SISTEMA - Svaki slozeni arh. sistem sačinjen je metodom njegove organizacije, odnosno, organizacije njegovih elemenata. O.s. može da bude: linearna o.s., koncentrisana, radijalna, segmentna simbolična, ortogonalna, mrežna, modularna, slobodna, modularno ekstenzivna, rastuća o.s.. Linearna o.s. predstavlja linearno nadovezivnje elemenata u nizu. Radijalna pretpostavlja kruzno organizovanje elemenata sistema. Segmentna o.s. organizuje sistem po njegovim delovima (segmentima). Mrezna o.s. predstavlja organizaciju unutar mreze (matrice), koja može da bude ortogonalna, modularna ili slobodna. Simbolična o.s. sadrži simboličku predstavu sistema, sa simboličkim značenjem. O.s. sa modularnom ekstenzijom omogućuje proširenje modula sistema, ili rast jednog sistema.

ORGANSKA GEOMETRIJA - Naziv za baznu geometrijsku postavku jednog arh. sistema ili jednog arh. objekta. Pojam o.g. najčešće se vezuje za geometriju arh. Frank Lloyd Wrighta. Mnogo puta je pominjano da se Wright kao dete često igrao rasklopivim geometrijskim blokovima, Froebel blokovima. Ono što određuje sve ove blokove, bila je osobina njihovog slaganja u beskrajno mnogo varijanti, odnosno, oni su posedovali karakteristike nediferenciranog jedinstva: istovremeno oni su predstavljali masu, boju, uzorak, siluetu, konstrukciju i strukturu. Na primer, nije bilo razlike između njihovog položaja jednog na drugome, što je predstavljalo konstrukciju ili njihovog uspravljanja, što je predstavljalo strukturu: sve je to predstavljalo jedinstveni čin. Ovakav stav predstavljao je suštinu Wrightove organskearhitekture, koja je bila njegovo prvo i najsnaznije oruzje prema svim drugim stilovima, uključujući Beaux-Arts i klasicizam.

ORGANSKA SLOŽENOST U ARHITEKTURI - Nakon organske arhitekture, F.L. Wrighta, pojam se vezuje za postmodernu arhitekturu, pre svega za arhitekturu italijanskih arhitekata, kao grupe GRAU (Gruppo Romano Architetti Urbanisti). Njihove građevine i projekti sustiču se u predstavljanju, u miru ostvarene ravnoteže, jednog procesa na delu, jednog “delovanja” koje nije aditivno i kombinatorno već organsko, u smislu koji ovoj reči može da se pripiše pozivajući se na Della Volpea, ali i neposredno na Albertija, na Palladija i na Vasarijevu primedbu koji, u povodu Farnesina del Perruzzi, upotrebljava izraz “ne sazidana već rođena”.

ORGANSKE FORME I KOSMIČKI SIMBOLIZAM U SAVREMENOJ ARHITEKTURI - Upotreba organičkih formi, povezanost arhitekture sa neposrednim terenom na način koji je reminescentan primordijalnim konstruktivnim tehnikama i skloništima pokrivenim zemljom. Objekti pojedinih autora sugerišu čak elemente ceremonije i rituala, posebno kroz provokativno uključivanje “pozajmljenog scenarija”, kao na primeru sračunatog kosmičkog simbolizma arhitekture Ushida-Findlay Partnership-a, kao i zemljane arhitekture Charles Jencks-a i njegove supruge Maggie Keswick. Generalno, njihova filosofska sličnost uključuje integraciju pejsaža kao deo sirovog arhitektonskog materijala i ekspresivno prevodjenje prirodnih fluidnih formi u jezik gradnje. Karakteristični primeri uključuju kuće autora kao što je Jersey Devil, “Kuća puž”, Forked River, New Jersey, SAD (1972), “Hill House”, La Linda, California, SAD (1977-79); takodje srhitekturu Ushida-Findlay Partnership, Soft and Hairy House, Tsukuba City, Japan (1994), Truss Wall House, Tsukurawa, Machida-City, Japan (1991-93); Arthur Quarmby, “Underhill”, Yorkshire, Engleska (1974); Peter Vetsch, Nine Houses, Dietikon, Švajcarska (1993). Jedan od najinteresantnijih primera organske forme i kosmičkog simbolizma u arhitekturi predstavlja “The Garden of Cosmic Speculation” Charles Jencks-a, Škotska (1989).

ORGANZACIONI SISTEMI - Predstavljaju sveukupno čovekovo delovanje, počev od prvog štapa kojim je dohvatio plod, od prvog krika koji je imao neko značenje, od prvog znaka uklesanog u deblo drveta ili kamena, sve do pisma i preko njega do sveukupnog umnog i kulturnog fonda. Pri stvaranju tehničkih sistema, čovek je putem delovanja i organizovanja elemenata te prirode stvarao svoje svrsishodne sisteme koji su mu i omogućavali da postavlja sebi sve više i više ciljeva. Time je sve više i više određivao sebe i suštinu svoje egzistencije.

U komponovanju prirodnih elemenata sa nekim ciljem čovek je vršio redosled njihovih organizovanja, dajući pri tome nova funkcionalna svojstva tom prestruktuiranju. Od linija i tačaka, kao elemenata geometrijskih sistema, stvarao je znakove ili modele prirodnih realiteta, slike i crteze zivotinja i biljaka. Svaki drugi i novi raspored i red davao je modele novih oblika i formi. Stvarajući nove rasporede od niza, štapova, organizujući ih u novim odnosima, kakve nije sretao u prirodi, ljudska moć stvarala je nova sredstva i oruđa koja su joj služila i koja su imala novu scrhu. Vezujući u zajedničku spregu prirodne i novostvorene sisteme, čovek je dobijao i novi organizacioni sistem - zaprege. To je opet nova pretpostavka za ostvarenje i novog cilja. Motiv svakog organizacionog sistema je cilj a kao takav je i motiv stvaralaštva.

Iz iznetog se da uočiti da su organizacioni sistemi ili sprega prirodnih i tehničkih sistema ili bioloških sistema. Najčešći elementi organizacionih sistema su sprega prirodnih-bioloških i tehničkih elemenata. U organizacione sisteme sa biološkim elementima često spadaju sve vrste društvenih organizacija. Uopšte uzev, organizacioni sistemi su delo ljudskog intelekta i njegove moći da ovlada procesom.

Ovi sistemi mogu se klasificirati uglavnom u dve grupe, kod kojih ne postoje oštre granice: na jednostavne i slozene. I jedni i drugi određuju se sa dva kriterijuma: kriterijumima složenosti strukture sistema; kriterijumima broja upravljačkih impulsa.

ORGMAN (engl. skr. - the organization man, organizovani čovek, organizacija čovek) - Pojam nastao 1950-tih godina, u vreme kad je sociologija urbanizma uspela da postigne ono što nazivamo saglasnost o efektima života u velikim područjima metropola. Ovaj konsenzus bio je zasnovan na pogodnoj zamisli, poput onoj o “ekonomičnom čoveku” koja je bila neophodna da bi se razgovaralo o širokim trendovima u okolnostima idealnih tipova. Naravno nijedan stvarni uzor čoveka nikada se nije ponašao prema pravilima idealnog tipa kojeg su formulisali ekonomisti na osnovu podataka kojima su raspolagali putem statistike. U isto vreme, sociolozi su formulisali lik i osobenost urbanog čoveka, koji je dobio naziv orgman, oorganizacija čovek.

ORIGINALNOST U ARHITEKTURI - Originalnost je bila jedna od mogućih mera umetničkog uspeha u prošlosti, ali nikada i jedina mera kao što je postala u određenim krugovima u XIXv. i zadrzala se do danas na štetu vizuelnog kontinuitetima u današnjim sredinama. Ako ste zeleli da se o vama misli kao o ozbiljnom umetniku, morali ste da ismevate popularne predstave lepog i da stvorite svoje sopstvene. Moraliste da stvorite svoj sopstveni izraz; u suprotnom ste bili samo plagijator. otrcani umetnik.

Tako je prethodno insistiranje na perfekciji izvođenja arhitektonskih objekata zamenila genijalnost i originalnost. Renesansni umetnici nisu kršili ruke u brizi što su Madona i dete koje su slikali bili već ranije slikani hiljadama puta. Oslanjali su se na perfekciju izvođenja u okvirima ograničanja datog kompleksa. Već u drugoj polovini XIXv. za avangardu je čak i tradicionalni motiv postajao sumnjiv. Neke od ovih romantičarskih ideja prodrle su van slikarstva i u druge vizuelne umetnosti, podstičući reformu koja je započela u Engleskoj. Jedan od njenih ciljeva bio je da utiče na uzdizanje ukusa srednje klase. Smatra se da je pokret “arts and Crafts” (Umetnički i zanatski pokret), zvanično osnovan 1875.g., na čelu sa Williamom Morrisom, najpoznatija manifestacija ovg tipa umetničke pedagogije. Međutim, 1890.g., postalo je jasno da su reformatori promašili i da ukus srednje klase nije mogao da se “uzdigne”, barem ne dovoljno da bi reformatori bili zadovoljni.

Preokupacija originalnošću, u smislu izražavanja umetnikovih najdubljih osećanja, i želja za “šokiranjem buržoazije” zajedno su doprineli da se definicija lepog u arhitekturi okrene za 180 stepeni. Početkom Xxv. fabrika je već postala objekat divljenja, a eklektička vila vlasnika fabrike predmet podsmeha. Tako je zver postala lepa, a lepo se pretvorilo u zver.

Istoričari tvrde da se ovakav “salto” u domenu estetskih vrednosti dogodio jer su arhitekte ponovo prihvatili razum i estetsku moralnost kao vodilju u svom radu. Ali, baš su ti isti principi, (kao što su racionalnost, etičnost i funkcionalnost - ekonomičnost, koji su konačno doveli do modernizma) bili korišćeni da bi opravdali gotičku obnovu u XIXv. Ovaj preokret bolje se moze objasniti kao zestoka reakcija na ono što su umetnici smatrali trulim burzoaskim vrednostima. Predvodnici su bili Emile Zola, Oscar Wilde, George Bernard Shaw i Clive Bell, čiji su senzibiliteti, kao što ih je okarakterisao Jacques Barzun, izražavali ogorčenost. Do toga vremena umetnici su pokušavali da podučavaju srednji stalez; od tada, pa nadalje, prešli su u napad.

ORIJENTACIJA (novolat. orientatio - usmeravanje od lat. oriens, orientatis - istok, istočni, engl. orientation):

1. Sama reč orijentacija dolazi od Orijenta - Istoka, sa koga se rađa Sunce. I sve hrišćanske crkve su oduvek orijentisane svojim oltarom prema istoku. Prema E. Cassireru. “Istok, kao izvor svetlosti je takođe i izvor života, dok je zapad kao mesto gde zahodi sunce prepun svih uzasa smrti”. Prema nekim teorijama, strane sveta se povezuju sa axis mundi, pa se tako formira jedna obuhvatna kosmologija. Prema Vitruviju: “Priroda je proturila jedan kraj osovine sveta kroz severnu tačku iza Velikog Medveda, a drugi kraj ide kroz suprotnu tačku ispod zemlje, na jugu.” Tako je i rimski grad organizovan po dve ose cardo (axis mundi) koja ide pravcem sever-jug i decumanus, koji se prostire pravcem istok-zapad.
2. Predstavlja planiranje, projektovanje i gradnju ili postavljanje jednog arh. objekta ili urbane celine obzirom na njen polozaj u odnosu na strane sveta. O. uslovljavaju prirodni faktori: osunčanost (insolacija), ruža vetrova, ozračenost, postizanje pogleda, ali i drugi faktori: mitološki, astrološki, religiozni i mnogi drugi. O. je posebno značajan element prilikom podizanja sakralni objekata, crkava, mošeja, gde je posebna pažnja posvećena položaju objekta u odnosu na strane sveta (pravac sunčevog izlaska i zalaska).
3. U teorijskom smislu, u osnovi, čovek se orijentiše prema “objektu”, što će reći, prilagođava se fiziološki i tehnološki fizičkim stvarima; on uspostavlja uzajamne veze i odnose sa drugim osobama, shvata apstraktne realnosti, ili “značenja”, koja se prenose raznim jezicima, nastalim u cilju komuniciranja. Njegova orijentacija prema različitim objektima može biti saznajna, ali i afektivna; no u oba slučaja ona je usmerena prema ustanovljenju jedne dinamične ravnoteže između njega i njegove okoline. Prema tome, prostor nije neka posebna kategorija orijentacije, već jedan od aspekata bilo kakve orijentacije. Odnosno, prostor je samo jedan od aspekata sveukupne orijentacije.
4. Kod etrušćanskog čina fondacije templuma ili grada, orientatio predstavlja jednu fazu, postupak, kojim se templum povezuje za unapred određene kosmološke repere i deli na izvestan broj sekcija, najverovatnije šesnaest, jer se na toliko delova u haruspicini zamišljeno razlagala i jetra žrtvovane životinje. I pored ogromne razlike, i jetra i templum su imali jednu zajedničku stranu: u pitanju je bio supstitut kosmosa. U činu orijentacije, određeni su kardinalni astronomski pravci i to pomoću instrumenta koji se zove groma. U prvoj fazi rituala povlačio se prvo u mislima, a zatim i stvarno na tlu se iscrtavao veliki koordinatni krst u čijem se preseku nalazilo zamišljeno središte templuma, a verovatno i samog budućeg grada.
5. U crkvenom graditeljstvu položaj glavne uzdužne ose u smeru zapad-istok, tj. glavni delovi crkve - kor s apsidom i glavnim oltarom - smešteni su na ist. strani. Naziv potiče iz ranohrišćanskog običaja, preuzetog iz antike, da se pri molitvi vernici okreću prema izlazećem suncu. Taj se način usmeravanja objekta proširio i starohrišćanskoj arh. ist. zemalja, zatim se javlja na Zapadu, ali nije nikada prihvaćen kao isključivo načelo.
6. U opštem smislu, usmeravanje osovine neke građevine u odnosu na strane sveta, pre svega prema klimatskim uslovima (insolacija, ruža vetrova), prema mikroklimi i saobraćajnicama, susednim objektima i dr. U crkvenoj arhitekturi i arhitekturi hramova uobičajena je orijentacija prema stranama sveta.

ORIJENTACIJA RASTERA - Naziv za orijentaciju jednog urbanog rastera, u odnosu na fiksne repere. U ant. rim. urban. srećemo o.r. koja treba da se poklapa sa glavnim stranama sveta. Međutim, ima i odstupanja, jer su mnogi, prilikom utemeljenja rastera, ne poznavajući sistem sveta, sledili Sunce, t.j. njegov izlaz i zalaz, a to ponekad nije bilo tačno sa stvarnim pravcem istok-zapad. Dakle, različit položaj izlaska Sunca u toku ceremonije koja je dugo trajala, a pogotovo u različitim godišnjim dobima, mogao je uticati na orijentaciju limitacije. Raster i orijentacija grada s njegovim ulicama morali bi se potpuno, što se orijentacije tiče, poklapati s rasterom i limesima agera. Čak još više: geometrijsko središte grada (umbilicus) trebalo bi da bude ujedno i središte sistema limitacije u ageru, kao njegovo ishodište, ali to u praksi redovno nije ispoštovano.

ORIJENTACIJA ZGRADA - Stambene ulice sa okvirnom ivičnom izgradnjom pa i najšire, ne pružaju dobre uslove orijentacije i osunčavanja. Kod ovakvih ulica, uzidana zgrada ima dva slepa zida, a fasade su orijentisane povoljno ili nepovoljno. Od svih vrednosti za arh. i urban. pravilna orijentacija je najbitnija, mada je njen problem postavljen dosta kasno. Da li će se od orijentacije primeniti jug, jugoistok ili jugozapad zavisno je od lokalnih prilika i ostalih uslova klimata, ali ukoliko se želi srednja vrednost sunčane svetlosti naročito u periodu zaimskih meseci, tada je južna strana preporučljivija. Međutim, ukoliko uslovi zahtevaju toplotnu vrednost, tada je jugoistočna i jugozapadna orijentacija u prednosti.

Južna orijentacija je najtoplija u proleće, jesen i zimi, a dosta prijatna leti zbog visine sunca na horizontu. Sunčani zraci pri ovoj orijentaciji veoma malo prodiru u prostor zgrade. Zgrade orijentisane prema istoku i zapadu veoma su hladne u doba zime, a naročito tople u danima leta. Što se tiče orijentacije prema severu, ona je i suviše hladna i škodljiva za stanovanje.

Najveći intenzitet radijacije prima fasada. Treba voditi računa o temperaturi vazduha, jer ima razlike između maksimuma visine sunca (u podne), i maksimuma temperature vazduha koju ima mesto nešto oko dva sata kasnije. Zato položaj prema jugozapadu, ma koliko primao istu količinu sunčeve radijacije, kao jugoistočni, praktično je topliji u toku leta, a mnogo manje udoban za spavaće sobe gde se traži večernja svežina.

Orijentacija prema jugu ili orijentacija koja se ne širi više od 25 stepeni prema jugoistoku je najbolja za sve prostorije stanovanja, podrazumevajući i kuhinju. Orijentacija koja se širi više od 25 stepeni prema jugozapadu je povoljna za prostorije dnevnog baljenja, ali manje povoljna za spavaće sobe. Orijentacija koja se ne širi više od 45 stepeni prema jugoistoku je prihvatljiva za sve prostorije, sem ako se ne širi više od 45 stepeni prema jugozapadu, kada se toleriše za dnevne sobe, ali je nepovoljna za spavaće sobe. Sve ostale orijentacije su nepovoljne bilo za dnevne ili spavaće prostorije. Najzad treba voditi računa o kišnom vetru, štetnom po zdravlje.

ORT (nem. mesto, prostor):

1. Mesto, predeo, kraj.
2. Granica, ograničavanje ivica, rub neke građevine ili dela građevine (na primer zabat).
3. Nemački naziv za mesto, prostor, zatim, varošicu, palanku, selo, predeo, kraj. Koncept mesta (Ort) predstavlja F. Bollnow, prema kome je Ort određen osnovnim pravcima i smerovima, kao što su vertikalno i horizontalno, ispred i iza, levo i desno. Ort je definisan središtem (Mitte), geografskim smerovima, horizontom i perspektivom.

ORTOGONALAN PLAN - Naziv za arh. i urban. plan koji je izrađen u ortogonalnom mrežnom sistemu, odnosno, čiji su elementi kompozicije međusobno ortogonalno postavljeni. U urbanističkom smislu, o.p. predstavlja plan kod kojeg su urban. elementi komponovanu unutar ortogonalnog mreznog sistema.

ORTOGONALNA PROJEKCIJA (PRAVOUGLA PROJEKCIJA) (Mat.) - Figura koja se dobija ako se iz svake tačke neke geometrijske figure povuče normala na neku ravan ili na pravu na koju se projicira.

ORTOGONALNI SISTEM (grč. ortoz gonos ortos gonos pravi ugao) - Geometrijski sistem paralelno postavljenih linija u dva pravca, koja se nalaze u međusobnom odnosu u pravom uglu. O.s. se koristi kod mrežnog sistema arh i urb. projektovanja. Za razliku od o.s., takođe postoje i kosi sistemi, gde su prave postavljene pod kosim uglom.

ORTOGONALNO PLANIRANJE - Naziv za izradu urbnističkih planova u ortogonalnom matričnom sistemu.

OSNOVA OBJEKTA, PLAN OBJEKTA - Predstavlja horizontalni presek kroz objekat u njegovom podnozju iznad temelja ili u visini prozora. Moze biti više osnova jednog istog arhitektonskog objekta, na pr. osnova temelja, osnova prizemlja, osnovasprata itd. Iz osnove vidimo horizontalnu površinsku figuru objekta, debljinu zidova, polozaj stubova, vrata, prozora, stepenica i sl. Ali iz osnove ne mozemo oceniti prostor objekta, niti imati ideju o njegovoj unutrašnjoj ili spoljačnjoj arh. Tome pomazu fasade i preseci.

OSNOVNI BROJ GEOMETRIJE KRUGA - Kad se ispitaju proučavanja u pravcu harmonije zlatnog preseka, mnogo se toga može naći u raspravama o zlatnom preseku Spitzenpfeil-a koje su objavljene u raznim stručnim časopisima, ali do danas nisu nažalost prikupljene i zajedno objavljene. Zlatni presek Spitzenpfeil proučava već decenijama kao ključ mera i brojeva raznih građevina gotike, sve do baroka, uglavnom u južnoj Nemačkoj, pa je u tom pogledu vrlo zaslužan. Kao Mössel i drugi, pronašao je i on posvuda uporište odmeravanja u geometriji kruga. On je, međutim, na osnovu merila pojedinih epoha pronašao jednake grupe brojeva, nezavisne od mnogougla koji je služio kao osnov građevinskim izmerama. On je na osnovu toga došao do ubeđenja, da su matematski slabo potkovani ljudi u srednjem veku, umesto iracionalnih vrednosti korena iz 2, 3 i 5 koje zahteva konstruisanje kvadrata, istostraničnog trougla i pravilnog petougla upotrebljavali srazmerne brojeve koji daju praktično potrebne vrednosti s velikom približnom tačnošću.

OSOVINSKI OTKLON (nem. Achsenneigung) - Postavljen pod uglom u odnosu na osovinu. Projektovanje, izgradnja ili dogradnja neke građevine ili dela neke građevine tako da je on postavljen u planu otklonjen, pod uglom u odnosu na glavnu osu arhitektonskog plana. Najčešće su to pridodati elementi arhitektonskog plana koji su iz nekih razloga izgrađeni pod uglom u odnosu na ortogonalan plan osnovnog korpusa građevine. Najočigledniji primer osovinskog otklona nalazi se u planu Amonovog hrama u Luksoru, ili planu crkve San Vitale u Raveni.

OSOVINSKI RAZMAK, OSNI RAZMAK - Razmak između dve osovine simetrije, podužne ili poprečne ose dve međusobno udaljena arh. elementa, na pr. dva stuba, zid i sl.

OSUNČANJE - Predstavlja stepen izloženosti sunčevim zracima jedne površine, arhitektonskog objekta ili građevinskog terena. O. zavisi od: geografskog polozaja terena, oblika i orijentacije terena, zakošenosti terena, godišnjih doba, doba dana, klimatskih uslova, blizine zelenila, stepena oblčnosti i dr. O. je veoma bitna karakteristika terena predviđenog za gradnju i odlučujući je faktor orijentacije jednog građevinskog objekta ili njegovog dela. Povećanjem sadržaja slobodnih čestica u atmosferi javlja se i veće razbijanje i reflektovanje svetlosti u vidu difuznog zračenja. Kada su čistiji vazdušni slojevi, intenzitet direktne dnevne svetlosti, od izlaska sunca ka njegovom visinskom maksimumu u podne, daleko je veći nego difuzne svetlosti pri istim uslovima. Ovaj odnos između direktne i difuzne radijacije zavisan je od visine sunca i nadmorske visine mesta. Odnos vrednosti dnevne sunčeve svetlosti prema difuznoj raste sa povećanjem upadnog ugla sunca prema horizontu, kao i sa povećanjem nadmorske visine. Reflektovanje zemljinog pokrivača povećava vidljivost u zavisnosti od upadnog ugla i sastava tla. Ovoreflektovanje ytla izaziva i povećanje zagrevanja nižih slojeva. Ukoliko se kod mikroklimata želi izbeći naročito u danima oko letnjeg solsticija i najveće visine sunca, reflektovanje tla usled povećanja difuzne svetlosti i zagrevanja tla, vrši se izbor materije pokrivača sa povećanjem ili smanjenjem njegove površine u zavisnosti od namene.

OSUNČAVANJE (INSOLACIJA) (Arh.) - Direktno obasjavanje strana zgrade sunčevim zracima, kao važan higijenski faktor, naročito za prostorije u kojima se boravi. Vazduh sa osunčane strane je topliji, suvlji i slobodniji od bakterija nego sa neosunčane strane. S ovim u vezi je i orijentisanje zgrada i prostorija prema stranama sveta. Minimalno osunčavanje je 2 časa dnevno. Za pravilno osunčavanje širina ulice u odnosu na visinu fronta je: za pravac S–J, jedan i po puta visina, a za I–Z, tri puta visine.

OSVETLJAJ - Osvetljaj neke površine se dobija kada se količina svetlosti koja svake sekunde pada na tu površinu podeli sa njenom veličinom. Jedinica osvetljaja zove se luks. Pri stalnoj količini svetlosti svake sekunde, osvetljaj je veći ukoliko je osvetljena površina manja, a opada sa kvadratom rastojanja površine od svetlosnog izvora. Ukoliko su radovi koji se pri veštačkom osvetljenju obavljaju finiji, utoliko osvetljaj treba da je veći i obratno. Ukoliko je osvetljaj veći, utoliko je veći i radni efekat, ali su iz razloga ekonomičnosti za razne vrste radova i prostorija propisane srednje vrednosti osvetljaja, koji podaci služe za osnovu pri proračunu električnog osvetljenja.

OSVETLJAJ, TIPOLOGIJA - Predstavlja količinu svetlosti koja pada na jednu površinu izračunata u odnosu jačine svetlosti i veličine površine. Razlikujemo sledeće o.: 1. o. u slobodnom prostoru (horizontalni o ., vertikalni o.), 2. o. u zatvorenoj prostoriji. O. može da bude: prirodni o. i veštački o. O. u zatvorenoj prostoriji zavisi od: refleksije zidova, boje zidova, veličine, polozaja i oblika prozora, visine parapeta, orijentacije prostorije, oblik prostorije, dubine prostorije u odnosu na prozor, vrste prozorskog stakla koje se koristi, zavesa i dr.

OSVETLJENJE, INDIREKTNO - Osvetljenje koje se postiže indirektnim upadom svetlosnih zraka u neki prostor ili na neku površinu koja se osvetljava. Indirektno osvetljenje se postiže putem odbijanja ili prelamanja svetlosnih zraka od prepreke postavljene ispred prostora koji se osvetljava. Na fasadama, arhitektonski elementi koji vrše prelamanje sunčevih zraka zovu se brisoleji, na prozorima su to žaluzine, žaluzije ili škure.

OTVARANJE PROSTORA - Skeletni sistem oslobađa i otvara prostor u svim pravcima; to je u stvari ekstremni rezultat redukovanja zidne mase za račun otvora. Umesto kontinualnih površina dobijaju se tačke, stub i greda postaju osnovni elementi strukturalnog sklopa. Sistem se preko tačaka oslonaca projektuje u modularne mreže uniformnih raspona. To omogućava maksimalni primenu raznih sistema prefabrikacije, montaže, tipizacije elemenata i uvođenje modularne koordinacije u proces projektovanja i proizvodnje građevinskih elemenata. Skeletni sistem je povezan u jedan jedinstven prostorni sklop udruženih elemenata konstrukcije objekata koji primaju i savladavaju niz složenih sila i napona i omogućavaju montažu sekundarnih elemenata zatvaranja prostora. Transparentnost i fleksibilnost unutarnjih prostora je do maksimuma omogućena. Sistem je odraz uvođenja reda u međuodnode, što obezbeđuje racionalnost do maksimuma i sugeriše izvesnu strogost i elastičnost u isto vreme. Arhitektura zrači svojom logikom, otvorenošću, lakoćom i uravnoteženim odnosima. Skelet je u pogledu izbora materijala najsvestraniji sistem: drvo, čelik i beton su najbolje iskorišćeni u skeletnom sistemu konstrukcija. Primena modula dobija svoju punu afirmaciju u sistemu skeleta.

OTVOREN TIP PROSTORA - Nasuprot zatvorenom tipu prostora naziv za prostor koji aktivno korespondira sa svojom okolinom. Otvoreni prostor prima u sebe saobraćajnu i drugu infrastrukturu okoline, sadrži tokove kretanja njegovih korisnika, multifunkcionalan je i upotrebljiv na svim svojim nivoima. Zatvoreni tip prostora je fizički izolovan prostor iz okoline, nedostupan, monofunkcionalan, često nedodirljiv ali i neupotrebljiv.

OTVORENA ARHITEKTURA (engl. open architecture) - Prema Oscaru Hansenu (poljski arhitekt, član Team Ten), o.a. je ona arh. koja moze da prihvati promene, a da ne postane nejasna ili zastarela. Prema Christoferu Alexanderu, o.a. je ona koja moze da prihvati brojne rasprostranjene pozitivne karakteristike naše ere.

OTVORENA ESTETIKA (engl. open aesthetic) - Naziv za estetiku jednog arh. objekta, njegovog dela (na pr. fasade) koja nosi karakteristike različitih estetskih izvora i tendencija. Objekti građeni po principu o.e. predstavljaju tzv. “aditivnu kolekciju”, odnosno, zbir različitih estetskih doživljaja: stilskih, ornamentalnih, upotrebe različitih materijala, često i čitavih stilova, koi su ukomponovani u jedinstvenu celinu. Objekti o.e. liče na proizvode sklopljenih elemenata preuzetih iz kataloga delova, mada njihov sveukupni izraz nije narušen. Prema definiciji o.e. Alison i Petera Smithson, ona predstavlja formalan sistem koji nije nikada završen, koji nikada ne nameće limit mogućnistima njegove funkcionalne promene i nikada ne potseća na protekli socijalni red.
U urbanističkom smislu, princip o.e. pronalazimo u urbanističkim planovima koji imaju karakter otvorenosti prema okolini i sredini u kojoj se nalaze, odnosno, koji korespondiraju sa okolinom, nasuprot mogućim “zatvorenim rešenjima”.

OTVORENA ESTETIKA U ARHITEKTURI, OPEN AESTHETIC - U arhitekturi, naziv za svojstvo arhitektonskog objekta koje ima otvoreni odnos kako prema njegovom tvorcu, tako prema njegovom korisniku i nadasve prema posmatraču. Objekat sa svojstvom otvorene estetike dopušta nadgradnju, predstavlja prostor u koji je moguće uneti ličnu notu, lični element. Ovakav objekat nije naglašeno individualan već je pre neutralan, a konačnu individualnost dobija tek nakon većeg broja intervencija u prostoru od strane njegovih korisnoka. Objekti otvorene estetike često su industrijski proizvedene zgrade, zgrade sa prefabrikovanim elementima, ali neutralne u svom estetskom karakteru i sadržaju, dovoljno jasnom da dozvoli nesmetan pristup promenama koje će načiniti njegovi budući korisnici.

OTVORENA FORMA (engl. open form) - Arhitektonski objekat ili skulptura koja se nekim svojim delom upadljivo uvlači, prožima i stapa sa okolnim prostorom.

OTVORENE FORME - Kenzo Tange je već 1966. godine naznačio pojam otvorenosti, “otvorene forme” za buduće promene (Function, Structure and Symbol). Time je bila označena razlika između funkcionalizma i strukturalizma; to je bio u istini novi odnos i promena ka shvatanju procesa projektovanja i prostora njegovog proizvoda, kao stalnog procesa, te Herman Hertzberger s pravom zaključuje: “zadatak arhitekte se ne sastoji u postavljanju gotovih i perfektnih rešenja, već u mogućnosti da korisniku pruži uslove za njegovu sopstvenu nadgradnju”. Zato sirovost Diagon kuća istog autora nije estetski princip brutalizma, već je to samo prelazna faza “života” građana, - spoj velikog reda i granica velike strukture i individualnog ponašanja jedinica. Ali, već 1959.g. se u Holandiji, a pre toga 1952.g. na kongresu CIAM-a u Sigtuna-i, počeli su razgovori o “Promenama i Rastu” ili o vremenu kao oblikovnom faktoru.

Van Bodegraven je to formulisao na sledeći način: “Mi stojimo pred potrebom stvaranja forme ili strukture, koja se vremenom može razvijati”...Ta sumnjičavost u davno obrazovane principe između godina 1920-1960. došla je do izražaja i na kongresu takođe CIAM-a u Oterlo-u pojavom grupe “Team Ten” i posebno aktivnostima Kenzo Tange-a, metabolista u Japanu ili Louis-a Kahn-a u Americi. U sklopu ovih nastojanja svakako su i povelja u Machu Picchu 1977.g., jer “arhitektura treba da bude proces stvaranja sredine isplanirane u harmoniji sa elementima prirode. Treba jasno istaći da je tehnologija sredstvo a ne cilj”, ili deo usvojene deklaracije arhitekata sveta u Varšavi 1981.g.: “Planiranje, arhitektura i projektovanje ne treba da tretiraju grad kao niz sastavnih delova, već moraju teziti da stvore integrisanu multifunkcionalnu sredinu. Novi koncepti urbanizacije traže kontinuitet izgrađene sredine implicirajući da svaka građevina nije više izolovan objekt već element kontinuuma koji iziskuje dijalog s ostalim elementima da bi dopunio sopstveni lik. Naglasak više nije na omotaču, već na kontinuitetu gradskog tkiva. Zaključak je nedvosmislen da se u ovakvoj vrsti promena ne mogu očekivati i nepromenjenost delatnosti u arh., prvenstveno u projektovanju. Opšta povezanost elemenata sredine i problema njenog kvaliteta iziskuju pomnije i detaljno utvrđivanje svih pojavnih oblika fizičkog okvira, pri čemu se način odabiranja ne moze svesti, podvrgnuti principima koji su lišeni trostruke odlike struktura (opštost, promenljivost, samoupravljanje).

OTVORENE I ZATVORENE STRUKTURE - Pojam je preuzet iz sociološke terminologije i prenet je u oblast arhitekture i urbanizma. U arhitektonskom i urbanističkom smislu, pojam otvorene strukture predstavlja naziv za strukture koje imaju karakteristike: neposrednog saobraćanja sa okolinom, transponibilnosti, transformabilnosti, nadogradivosti, širenja i ekspanzije, multifunkcionalnosti, konstruktivne jednostavnosti, transparentnosti, jednostavnosti svojeg značenja i dr. Nasuprot otvorenim strukturama, zatvorene strukture predstavljaju njihovu suprotnost: izolovanost od okoline, neprenosivosti na sredinu okolo nje, nepromenljivost, završnost u kompoziciji, nemogućnost proširenja, jednofunkcionalnost, često su konstruktivno završene, komplikovane i nije ih moguće konstruktivno nadgraditi, nisu transparentne, i komplikovane su unutar svog značenja. Otvorene strukture su: moderni gradovi, urbanistički otvoreni blokovi, otvorene kompozicije arh. objekata (grozdasti sistemi, linearni sistemi, tepih sistemi). Zatvorene strukture predstavljaju: stara gradska jezgra, manastirske građevine, utvrđenja, dvorci, zatvoreni stambeni blokovi i dr.

OTVORENI BLOK - Urbanistički pojam koji označava blok otvoren prema svom okruženju: ulicama, trgu, slobodnim, zelenim površinama i dr.; nasuprot zatvorenom bloku, kog kojeg su objekti zatvoreni prema okolnim ulicama, a otvoreni orema unutrašnjem dvorištu.

OTVORENI PLAN - Naziv za athitektonski plan koji ima osnovnu karakteristiku prostorne otvorenosti, kako u odnosu na teren, odnosno, spoljašnji prostor okolo objekta, isto tako i unutar samog objekta, u odnosu na susedne prostorije. Otvoreni plan sadrzi potpuno nov arhitektonski vokabular: holove, galerije, pomične pregrade, lake demontažne i pomične zidove, centralni sklop prostorija, velike otvore na fasadi. Osnovni princip otvorenog plana predstavlja jedan od zakonitih principa Moderne flowing space - “tekući prostor” ili “prostor koji teče”.

Koncepcija građevina u otvorenom planu ili u “slobodnom planu” često se dovodi u vezu sa japanskim prototipovima iz kojih potiče. Ovu koncepciju naročito je kritikovao Blake zbog njene apstraktnosti koja ukazuje, u vidu univerzalnog rešenja za prostorne probleme, na model koji će odgovoriti na zahteve “predstavljačkog” i “kontemplativnog” tipa. Prelepo nizanje povezanih prostora, koji teku jedan iza drugog, odvojeni samo pokretnim pregradama, tipičnih za japanske kuće, pretpostavljalo je u stvari postojanje društvenog poretka zasnovanog na nejednakosti u kome je bilo moguće osloniti se na mnogobrojnu poslugu i u kojoj je žena, u potpuno podređenom polozaju, imala zadatak da odrzava neokrnjeni red u ovim prostorima lišenim nameštaja i u kojimasvaki predmet koji nije na svom mestu predstavlja neizdržljiv vizuelni poremećaj. Principe otvorenog plana uveliko će preuzeti i eksploatisati Moderna, pre svega njeni osnovni protagonisti i nosioci: F.L. Wright, Mies van der Rohe, Le Corbusier, W. Gropius i drugi.

OTVORENI PROSTOR - Naziv za neizgrađen prostor u sklopu terena jednog arh. objekta ili jedne urbanističke celine. O.p. može da bude neuređen, ili oblikovan parternim arh. ili urb. rešenjem.

OTVORENO DRUŠTVO I ARHITEKTURA (engl. open society) - Pojam je u arh. teoriju uveo Karl Popper, u svojoj knjizi “Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji”, koja je prvi put publikovana odmah nakon rata, 1945.g. Knjiga je predstavljala napad na na sve oblike zatvorenog društva, od tribalizma do arhetipalnog platoničkog društva Zapada sve do Hitlerove Nemačke. Ovaj zadnji slučaj bio je veoma važan posebno zbog toga što je predstavljao neposrednu i relevantnu ilustraciju načina na koji je jedan iskorenjeni stanovnik grada mokao efektivno da bude retribalizovan, između ostalog i zato što je predstavljao jednostavnu i laku žrtvu svih oblika progresivističkih mitova i istorijskih determinizama. Nacistička Nemačka je, shodno ovome, u nekom smislu bila paradigma svih urbanih problema na najgori mogući način: tribalna, zatvorena mitologija nakalemljena na tada tehnološki najrazvijeniju drzavu. Nasuprot ovakvoj tezi, Popper je postavio tezu otvorenog društva, koja je predstavljalo mešavinu prisutnih socijalnih tendencija, zamenu za impersonalne, racionalne funkcije personalnim kontaktima i ideologiju kritičkog racionalizma, koje obe, postavljene zajedno, daju sliku otvorenog društva .Ovakav model idealnog društva, o.d. sa svojom osnovom u konstantnom kriticizmu i “socijalnom inženjerstvu, komad po komad” predstavljao je suprotnost svim oblicima holističkog, utopijskog planiranja, što je odgovaralo opštim tendencijama posleratnog urbanizma. Popper je dao glavne crte dugog revolucionarnog procesa, koju je istorijski začet još u periodu Stare Grčke, a koji još uvek predstavlja početak stvaranja savršenog otvorenog društva.

OTVORENOST PROSTORA (engl. openness) - Pojam kojim se određuje otvoren, odnosno, povezan odnos jednog arh. i urban. prostora prema drugom prostoru, prema neposrednoj okolini, prema korisniku tog prostora i ostalim učesnicima u njemu. Takođe, predstavlja otvorenost jednog prostora prema različitim stilskim uticajima, mogućim promenama, transformabilnosti, multifunkcionalnosti i dr.

PALAC I METAR - Za arhitektu je naročito važno da može, unutar danas već neoborivog metričkog sistema, rekonstruisati predstave starih mera stope i palca. Pri tom bi bilo pogrešno kad bi se pošlo od neke slučajno zaostale mere, npr. od engleske stope, kao što to mnogi čine u upornom i grčevitom prianjanju uz ono što je preostalo od ranijih vremena. Mi moramo biti na čisto da je engleska stopa, u svojoj današnjoj dužini, isto tako plod samovolje, kao što su to bile i ranije dužine stopa u drugim zemljama. Dužina engleske stope je određena, kako se tvrdi, prema kraljevskoj stopi Karla Velikoga. Prema jednom drugom izvoru odredio je engleski kralj Henrik Prvi dužinu engleske stope prema dužini svog žezla. Pri upoređivanju stope sa metrom danas nije više opravdano uzimati u obzir englesku ili američku stopu. Treba držati na umu i činjenicu da se engleski i američki sistem stope i palca ne slažu potpuno. Tako je Engleske 1895. godine utvrdila zakonski odnos između yarda i metra sa 1 yard = 914,399 mm, dok su Amerikanci 1903. godine službeno utvrdili preračunavanje yarda u metre sa1 yard = 914,4018 mm. Slično se razlikuju i prostorne mere ovih dveju zemalja.

PALAC, DAKTIL (grč. daktyloz) - naziv za mernu jedinicu antropometrijskog karaktera, proisteklu iz mere čovekovog palca. Kod Grka, stopa je glavna građ. mera koja je sastavljena od 16 daktila, odnosno, prsta. Japanski graditelji su takođe imali mernu jedinicu proizašlu iz mere čovekovog palca, koju su zvali sun (palac) i koji je iznosio 3,03cm.

PALIMPSEST U ARHITEKTURI I URBANIZMU (engl. palimpsest) - 1. Naziv potiče od pergamenta sa koga je, u doba oskudice, prvobitni tekst izbrisan pa napisan nov: pomoću hemijskih reagencija često je moguće pročitati i raniji tekst; 2. Naziv kojim se u arhitekturi predstavlja njena višeslojnost, odnosno, odraz predhodnih uticaja, vremena, kultura i stilova. Jedan arh. predstavlja palimpsest ukoliko je nastao u više različitih vremenskih epoha ili ukoliko ima više odvojenih značenja. U urbanističkom smislu, jedan grad predstavlja palimpsest, budući da je nastajao tokom dugog procesa nastajanja i razvoja, pod različitim uticajima. Primer p. predstavlja barokno slojevito gradsko tkivo, utisnuto u najvidljivije, najsazetije i duhom najsrodnije otiske.

PALIRSKI PLAN - Naziv za građevinski ili arhitektonski plan koji sadrži dimenzije i mere karakteristične za objekat koji prikazuje. Palirski plan je naziv koji se upotrebljava da bi naznačio izvođački plan nekog arhitektonskog ili građevinskog objekta.

PANORAMSKA ZGRADA, PANORAMA - Zgrada koja sadrži veliku sliku, bilo da je ona aranžirana na unutrašnjosti cilindrične površine okolo posmatrača koji se nalazi u centru (ciklorama, cyclorama) ili je nezarolana niti zaobljenu, već je načinjena tako da promiče pred posmatračem tako da stvara utisak celine jedne panorame. Ukoliko se slika (čiji su neki delovi delimično providni) posmatra kroz otvor, onda se objekti na slici pomeraju u prostoru i vremenu i tada se panoramska zgrada naziva diorama; ona može da pokazuje promene vremena. Jedna od najpoznatijih panorama je “Panorama National”, Paris (1859).

PANORAMSKI SNIMAK (IZGLED) (Arh.) - Vrsta nacrta na kome su predstavljeni teren i objekti na njemu posmatrani iz visine.

PARADIGMIČKA ARHITEKTURA (grč. paradeigma - primer za ugled, uzor, uzorak) - Naziv za arhitekturu koja predstavlja primer za ugled, uzor, uzorak ili obrazac. U likovnom smislu, p.a. predstavlja arh. koja je uzor ili model za arhitekte i umetnike.

PARADNA ARHITEKTURA - Naziv za arhitekturu kojoj je smisao prikazivanje, pokazivanje. To je privremena arhiktektura (efemerna arhitektura) koja traje samo za vreme jednog kraćeg perioda. Paradna arhitektura je arhitektura izložbenih postavki, kulisa, pozorišnih dekoracija, dekoracija dvorskih svečanosti. Najznačajniji primeri paradne arhitekture nastali su u Francuskoj u periodu baroka.

PARALELAN (gr. parallhloz) - Naporedan, uporedan, istoga pravca, koji je, kaže se, u svima tačkama jedan od drugog jednako udaljen; fig. saglasan, koji jedan drugom odgovara, barabar.

PARALELIZAM (gr. parallhloz) - Fil. odnos sličnih stvari jednih prema drugima; biogenetički paralelizam sličnost i podudarnost između individualnog i opšteg razvitka; psihofizički paralelizam odnos između mišljenja i bića, psihičkog i fizičkog, prema kome ove dve grupe jedna drugoj odgovaraju, ali nisu identične; geom. naporedan tok pravih linija ili površina, svojstvo izraženo u sledećem: »Ako jedna prava u preseku sa dvema pravama obrazuje sa iste strane dva unutrašnja ugla čiji je zbir manji od dva prava ugla, te dve prave, beskrajno produžene, seći će se i to sa one strane sa koje su ovi uglovi manji od dva prava« (Evklid); teol. saglasnost, jednoobraznost, sličnost pojedinih mesta u Sv. pismu, sličnost pojedinih stihova u psalmima.

PARALELNA PERSPEKTIVA - V. Aksonometrija (nem. Parallelperspektive) - Nepravilan naziv za aksonometriju (v. Projekcija), nasuprot centralnoj perspektivi.

PARALELNA PROJEKCIJA, PARALELNI PLAN, AKSONOMETRIJA (franc., axonometrie, nem. Axonometrie, Parallelprojektion) - Za razliku od centralne perspektive, takođe se zove i paralelna perspektiva. Projekcija neke figure na nekoj ravni (projekcionoj ravni) kod paralelne projekcije jeste figura koja se dobija kad se iz svake tačke date figure povuku paralelne prave do ravni.

PARAMETRI FORME (engl. Pareameters of Form) - Pojam je u urbanizam uveo Lionel March, 1967.g., svojim prostornim planom grada organizovanim duž stranica heksagonalnog sistema plana. Ovaj sistem sadrzao je osnovne organizacione strukture grada: Na makro planu A. urbano zemljište unutar zajednice grada, B. urbano zemljište u drugim gradskim zajednicama, C. gradske administrativne granice, D. ruralne glavne saobraćajnice; na mikro planu E. javni sistem saobraćaja, F. škole. Ovakav gradski sistem imao je svoje prednosti: bolji pristup, lakši razvoj, veći sačuvani prostor i velike slobodne površine.

PARAMETRI, ARHITEKTONSKI - Naziv za veličine, mere veličine, jedinice ili merne karakteristike koje se nalaze unutar jedneog složenog arh. ili urban. oblika i koje ga određuju, nezavisno od drugih uticaja. U arh. , posebno u urbanizmu, osnovni parametri koji određuju jedan sistem pre svega su funkcionalni parametri: saobraćajni (šeme kretanja), istorijski (istorijsko graditeljsko nasleđe), geografski, ekonomski, sociološki i dr.

PARAMETRIČKA ARHITEKTURA, PARAMETRIČKI DIZAJN - Škola p.d. predstavlja logičan nastavak nadgradnje dostignuća i vrednosti koje je postigla logička tradicija, a koji se odnosi na pitanja rešavanja kompleksnih problema pomoću sistematskih metoda dizajna, sa posebnom koncentracijom na osobine zahteva koji se postavljaju pred projektanta, nasuprot modelu projektovanja koje je koncentisano na konačan izgled objekta. Parametrička škola je nastala i razvila se sredinom šezdesetih godina, da bi ubrzo postala glavni pokret svuda u svetu. Škola je prvenstveno usmeravala pažnju na arh. i urbanističkim analizama, merama i pomirenju svih elemenata koji bi mogli biti nazvani parametrima jedne građevine ili urbane strukture. Drugim rečima, svim onim elementima arh. i urban. projektovanja, plana ili gradnje, koji su na bilo koji način mogli da budu predmet razmišljanja ili opažanja, čak i takve stvari kao što su odnosi materijala i srodnih sistema. Interesantan primer parametričkog principa prijektovanja možda je u najjanijoj formi dao Christopher Alexander, svojim Dijagramom forme za jedno indijansko selo iz 1962, koji ne samo da odražava veliki broj parametara, već prikazuje njihovu osobitu strukturu. Christopher Alexander ide dalje predstavljajući grafičku strukturu grada upoređenu sa strukturom drveta: organska struktura grada nastalog tokom dugog vremenskog perioda pod različitim uticajima i suprotnim tendencijam data je kao pandan strukturi modernog grada, koja pati od nedostatka različitosti i premašuje čovekomerne okvire.

PARAZITIZAM U ARHITEKTURI - 1.Naziv za arh. forme, ponekad za čitave arhitektonske objekte koje su nastale na osnovama, ostacima, napuštenim ili zapuštenim građevinama iz prethodnih perioda, a koje koriste pogodnosti njihove konstrukcije i materijal za gradnju. Parazitski objekti takođe mogu da budu objekti bespravne gradnje koji se oslanjaju na postojeću konstruktivnu ili opštu građevinsku strukturu svog suseda ili prethodnika. 2. U urbanističkom smislu, paraziti su one urbane grupacije koje bespravno koriste infrastrukturu jedne lokacije, izvan svih dozvoljenih zakonskih normi. 3. U metaforičnom smislu, pojam objekta parazita predstavljaju dogradnje i nadgradnje postojećih arh. građevina.

PARCELA (nl. parcella, franc. parzelle, nem. Parzelle) - Komadić, delić celine, napr. zemlje, gradilište. Od strane opštinskog katastra premeren deo zemljišta koji je namenjen za gradnju jednog ili grupe objekata. Parcela je po pravilu numerisana i uvedena u zemljišne knjige.

PARCELACIJA - Parcelacija zemljišta u granicama regulacionog plana je tehnički i pravni postupak kojim se građevinski kompleksi nepodesnih oblika a velikih površina dele na manje čestice - gradilišta (građevinske parcele). Pri podeli zemljišta treba povesti računa o najmanjim površinama gradilišta, o procentu iskorišćavanja zemljišta, o povoljnim dimenzijama, o načinu postavljanja i o visini objekata. Parcelacijom se tezi da gradilišta dobiju što pravilniji oblik. Veličine površina i dužine lica gradilišta zavise od namene zone izgradnje u kojoj se gradilište nalazi i od uslovljene visine predviđene za izgradnju bloka. Preuređenje postojećih blokova, podelom većih delova na manje, ima za svrhu stvaranje gradilišta podesnih za izgradnju.

Parcelacija se može sprovesti kako kod pravilnih tako i kod nepravilnih oblika blokova. Proširenjem područja grada i gradskih zona, velike i nepravilne poljoprivredne parcele ulaze u sastav gradskog tkiva, a povlačenjam gradske saobraćajne mreže, ove površine postaju gradski blokovi određenih namena. U granicama saobraćajne mreže blokovi koji su sastavljeni iz nepravilnih oblika, parcelišu se na manje pravilne delove određenih površina u svrhu gradilišta onih zona kojima pripadaju po nameni. Korišćenje parcele kao gradilišta uslovljeno je tek tada, ako je parcelacija zemljišta sprovedena prema regulacionom planu i ako su obezbeđene sve tehničko-komunalne mere za ostvarenje higijensko-tehničkih uslova za stanovanje.

PARTERNA ARHITEKTURA (franc. partere parter, površina terena) - Naziv za arhitekturu koja se bavi analizom i projektovanjem slobodnih i drugih površina u sklopu arh. objekata, neposredno uz njih, površina ulica, trgova, parkova, zelenih površina. P.a. daje rešenja arhitektonske obrade malih, otvorenih ili zatvorenih površina, javnih ili individualnih, kroz obradu njihove podne površine, opremanje urbanim mobilijarom, cvećem i zelenilom (hortikultura). Parterna arhitektura sadrži lepezu arhitektonskih elemenata koje primenjuje, kao na pr. vrtno uredjenje, uredjenje terasa, bašta, okućnica, parkova, itd. U sklopu pojma p.a. nalazi se i pojam parterni urbanizam, ređe mikrourbanizam.

PARTERNO UREĐENJE - Arhitektonsko i urbanističko uređenje partera, površine poda prizemlja, uređenje zelenih površina terena oko objekta, terasa, prilaznih saobraćajnica, poda trgova, pjaca, šetališta i dr. Projekt parternog uređenja najčešće sadrži: projekt popločavanja poda partera, plan ozelenjavanja, hortikulturno rešenje, plan saobraćajnih površina, plan parternog urbanog mobilijara (klupe, fontane, česme), projekte stepeništa, rampi, prilaza, prolaza i dr.

PARTICIPATORY DESIGN (engl.) - Sudelujuće projektovanje. U periodu 1960-tih i 1970-tih arhitekti i planeri, najviše u javnom sektoru, počeli su da uključuju javnost u konsultacije vezano za planiranje i projektovanje stambenih objekata i područja i sredine u kojoj se oni nalaze. U SAD i Velikoj Britaniji vršeni su mnogobrojni eksperimenti na ovom polju.

PATERNALIZAM U ARHITEKTURI - Karakteristika arhitekture snažnih ličnosti, pobornika arh. misli, koji su svoje ideje i stavove snažno utisnuli u arhitekturu svoje epohe i sredine. Arh. njihovih sledbenika ili učenika nosi snažne crte arhitekture svojih učitelja. P.a. je jasno izrazen u doba renesanse (Michelangelo) ili u savremenoj arh. (Alvar Aalto).

PATOGEN PROSTOR, URBOPATOGENI PROSTOR - Naziv za arhitektonski prostor koji sadrzi elemente nezdrave za stanovanje i uopšte boravak ljudi u njemu. Patogeni prostori su oni prostori koji su zagađeni, izloženi uticajima zagađivača, nezdravom uticaju buke, insolacije, toplote, neprijatnih mirisa i drugih uticaja koji negativno utiču na čoveka. Česti izvori prostorne patogenosti su hemijske supstance koje se koriste za završnu obradu zidova, lakovi za podove, ili su to materijali kancerogenog karaktera (azbest na pr.). Urbopatogeni prostor je onaj prostor ili ono urbano područje koje sadrži elemente nezdrave za život i rad ljudi. Urbopatogeni prostori su prostori industrijskih gradova u kojima je smeštena prljava industrija, prostori izloženi polucijama sa saobraćajnica ili oni koji su izlozeni snaznom izvoru buke.

PATOLOGIJA I SANACIJA ZGRADA - Zgrada je sistem koji stari, koji se odupire spoljašnjim uticajima i koji se prilagodjava uslovima okoline. Ako zgrada nema potrebnu otpornost prema spoljašnjim uticajima i ako se ona ne može prilagoditi promenama prilika u okolini, ona se oštećuje i propada, pa joj se tako skraćuje vek trajanja. Unutrašnje prostorije u zgradi formirane su pomoću obodnih i razdelnih konstrukcija, a obodne konstrukcije se osim toga moraju odupreti spoljašnjim uticajima i opterećenjima da se održi mirkoklima unutrašnjih prostorija u poželjnom stanju. Zbog toga su obodne konstrukcije najviše iložene spoljašnjim uticajima i najviše se oštećuju. Pod obodnim konstrukcijama podrazumevaju se krovovi, fasade i konstrukcije u tlu.

Mnoge stare zgrade sačuvale su se do danas jer su njihove masivne obodne konstrukcije bili otporne prema spoljašnjim uticajima. Današnja tehnologija gradjenja i novi materijali, medjutim, omogućuju upotrebu laganih slojevitih konstrukcija sastavljenih od različitih materijala koji imaju odredjene funkcije u sistemu zgrade. Slojevita konstrukcija se sastoji od dve osnovne strukture: primarne, nosive konstrukcije, koja preuzima sva mehanička opterećenja,i sekundarne, zaštitne konstrukcije, koja udovoljava svim ostalim zahtevima koje moraju zadovoljiti obodne konstrukcije.

Oštećenja sekundarne strukture obodnih konstrukcija mnogo su češća nego oštećenja primarne strukture. Oštećenja sekundarne strukture povećavaju troškove održavanja, skraćuju vek trajanja konstrukcije i smanjuju upotrebnu vrednost zgrade. Oštećena obodna konstrukcija nema onu funkciju radi koje je i izgradjena, jer se tada ne održava mikroklima u prostorijama zgrade, jer su u njima nepovoljni zdravstveni uslovi boravka, jer je povećana potrošnja energije za grejanje i jer je povećana mogućnost oštećenja nosive konstrukcije. Patologija obodnih konstrukcija ima prema tome veliko ekonomsko značenje.

PATRONATSKA ARHITEKTURA - Naziv za arhitektonske objekte koji su nastali pod finansijskim patronatom mecene: veledostojnika ili kralja. Današnja p.a. nastaje najčešće kao zadužbinska arhitektura, pod patronatstvom društva.

PAUKOVA MREŽA RASTER - U grč. urbanistici postojala je, barem u teoriji, zamizao o gradu prostorno organizovanom u sistemu paukove mreze, koji se pripisivao Hipodamusu iz Mileta, a aluziju na njega donosu Aristofan u svojim “Pticama”. Međutim, nema nikakve potvrde da je ta zamisao realizovana u grč. svetu.

PAVILJONSKA GRAĐEVINA (Arh.) - Slobodna građevina specijalne namene i karakterističnog izgleda. Primeri: izložbeni paviljon, paviljon na sportskim igralištima, bolnički paviljoni u paviljonskom sistemu itd.

PAVILJONSKI SISTEM (Arh.) - Decentralizovan način izgradnje neke veće ustanove (bolnice, zavoda, škole i dr.) sa većim brojem manjih paviljona umesto jednog velikog centralnog.

PAVILJONSKI SISTEM GRADNJE (nem. Pavillonsystem) - Urbanistički sistem gradnje koji se sastoji iz više izolovanih ili samo slabo povezanih građevinskih tela. Paviljonski sistem gradnje naročito je prisutan kod izgradnje škola, bolnica, naučnih instituta. takođe, česta je njegova primena u stambenoj gradnji, gde se koristi zbog omogućenja insolacije, provetrenosti i zvučne zaštićenosti lokacija.

PEJSAŽNI SISTEM GRADNJE - U urbanizmu, pojam se koristi da bi naznačio urbanističku kompoziciju arhitektonskih objekata slobodnostojeće postavljenih u jednom urbanom prostoru. Pejsažni sistem gradnje kod stanovanja pretpostavlja stambene jedinice ili lamele koje su postavljene samostalno u zelenilu, nezavisno jedna od druge. Pejsažni sistem gradnje karakterističan je za gradnju bolnica, škola, univerziteta, gde su postavljeni izolovani paviljoni unutar jedinstvene urbanističke kompozicije plana.

PEJSAŽNI SISTEM U ADMINISTRATIVNIM ZGRADAMA, OTVORENI SISTEM, LANDSCAPE SISTEM - V. Office landscape. Kao i kod “zatvorenog” biro sistema, i ovde se postavlja zadatak, pre svega, prilagođavanja svim funkcijama koje nameće organizacija poslovnih zgrada. Osnovne funkcije obuhvataju: 1. Racionalne tokove rada. To znači da vreme cirkulacije informacija i transmisije dokumenata moraju da budu svedene na minimum; 2. Optimalne radne uslove. Neophodno je predlozenim rešenjem ponuditi najbolje radne uslove svim sluzbama. Ovi radni uslovi imaju dva aspekta: fiziološki (zvučna izolacija, klimatizacija, osvetljenje, itd.) i psihološki, koje se izkazuje u problemu optimalnog uređenja enterijerskog prostora u ovom sistemu. Ovo nazivamo “fizičko uređenje” koje obuhvata: dispoziciju nameštaja, distribuciju prostora, kolorističke potrebe itd. Iz tih razloga, u procesu projektovanja neophodno je sprovesti potpunu integralnost svih učesnika: arhitekata, organizatora, enterijerista, instalatera, sociologa, itd.

Osnovni kriterijumi za dobru organizaciju biroa pejsaža su:

1. Radni tokovi i izmena informacija. Osnovni faktori za studiju biroa je rad i tok. Jer, sve ili skoro sve operacije u jednom birou se obavljaju ne na jednom već na više radnih mesta. Biro pejzaž omogućuje da se lociranje radnih mesta obezbeđuje bliskost kontakta i utiče da se izbegnu nepotrebna kretanja sluzbenika i materijala. Otvorena podna površina nudi najbolje uslove za postavljanje optimalne šeme radnih tokova. Podela administrativnog posla nameće konstantnu razmenu informacija između svih radnih mesta i pratećih službi. Radni proces predstavlja skupinu neophodnih veza koje omogućuju izvršenje radnih zadataka. Organizacija mora da svede na minimum vreme cirkulacije informacija. Osnovni uslov jeste projektovanje cirkulacionih staza minimalne duzine. U svakome slučaju radni tokovi i izmena informacija ostaju osnovni kriterijum organizacije u studiji biroa pejsaža.
2. Fleksibilitet predstavlja drugi kriterijum. Administrativne strukture pod uticajem novih mehanizovanih uslova ili prirode posla podlezu neprestanim promenama. Radi toga evidentno je da iz toga proizlaze modifikacije radnih tokova i zatim nove lokacije radnih mesta. Organizator mora da nametne uslove biro pejzaža, tj. da sačuva elastičnost artikulacije prostora kao i mogućnosti pregrupisavanja i izmene lokacije radnih mesta kao i uređenja prostora. Biro pejzaž je fleksibilan kada omogućuje niz kasnijih adaptacija u skladu sa modifikacijama organizacione prirode, ne izazivajući pri tome nove, veće troškove konstruktivne izmene. Radi toga često se predviđaju rezervne površine još u toku studija ovakvih biroa. Modularni sistem favorizuje fleksibilnost prostora.

PENTAGONALAN NIZ - predstavlja aritmetički niz brojeva: 1,5,10,15...i.t.d.

PERCEPCIJA U ARHITEKTURI - Percepcija arhitektonskog objekta je prilično složen proces na relaciji delo - konzument, gde se kvantitativne vrednosti prostornih odnosa, objektivno date, transformišu u subjektivno doživljavanje stvarnosti. Prema tome, objektivna istina stvarnosti je relativna, čim se javlja subjekat kao faktor percipiranja. Za nas je subjektivna predstava objektivne stvarnosti jedina “prava” istina o njoj. Nisu stvari, za nas, onakve kakve objektivno jesu, već kakvim ih mi vidimo i doživljavamo. Perspektiva za nas “objektivno” postoji jer je mi, bez sumnje, vidimo kao perspektivu - odnosi i veličine su upravne sa kvadratom njihovog rastojanja od tačke našeg posmatranja. Taj subjektivno doživljen odnos mi izjednačavamo sa objektivnom egzistencijom stvari (koja je objektivno drugačija). Perspektiva ne egzistira u stvarnosti, to je samo slika “deformisane” stvarnosti usled ograničenih perceptivnih moći čoveka. Dve paralele se nikada ne seku - čak ni u imaginarnoj beskonačnosti one ostaju paralelne.

Proces percipiranja nije jednostavno mehaničko odslikavanje objekata i oblika materijalnog sveta u našu svest. Živ čovek i foto-kamera ne “percipiraju” prostorne vrednosti istovrsno. Čovek, pored ostalih fizioloških prednosti, obuhvata prostor kroz vreme kao četvrtu i svoje psihofizičke reakcije i reflekse kao petu dimenziju prostora. Uprkos svojoj nadmoćnosti nad drugim pomagalima spoznaje i instrumentima sagledavanja sveta, čovek nije svemoćan i savršen. Samo putem neposrednog iskustva čovek uspeva da dobije tačnu (ili bar približno tačnu) predstavu o stvarnim odnosima u svetu objektivne stvarnosti. “Bitni element prostora, kako se danas shvata”, kaze Sigfried Giedion, “jeste njegova mnogostranost, beskonačni potencijal njegovih unutarnjih odnosa. Ako želi da uhvati pravu prirodu prostora, posmatrač mora da se u njemu projektuje.”

Postoji niz uslova bez kojih je vizuelno percipiranje onemogućeno. Osnovni elementi za to su: prostor, vreme, svetlost, objekat, i subjekat. Prostor je preduslov egzistencije svih stvari, on je neophodna sredina u kojoj se odigravaju sve manifestacije sveta i zivota. “Prostor nije više puki slučaj nekog čisto tektonskog procesa”, definiše ga W. Woringer, “već je on primaran, on je zapravo polazna tačka arhitektonske koncepcije. Vreme je element percepcije koji omogućava “sagledavanje” ostalih, u jednom intervalu merljivih vrednosti bez čega bi svet bio samo jedan skamenjeni trenutak nepostojećeg.

Vreme i prostor su nerazlučivo dvojstvo sveta. Minkovski kaže: “Od sada sam prostor ili samo vreme osuđeni su na propast, neka vrsta njihovog jedinstva je ono što može da očuva njihovo postojanje.” Definiciju vremena dao je Henri Focillon formulacijom: “Vreme se, naizmenično može tumačiti kao jedinica za merenje i kao kretanje, kao niz nepokretnih činilaca i kao neprekidni prekid”. Svetlost animira vrednosti; ona nam otkriva oblike, otvara dubine prostora. Bez svetlosti svet bi egzistirao kao apsolutna vladavina mraka. Svetlost unosimo u unutrašnji prostor arhitekture da bismo mu dali dimenziju, boju i život.

Objekat, kao predmet percipiranja, jeste materijalizovana prostorna koncepcija. Objekat se manifestuje svojim prostorom, svojim odnosom osnovnih masa, oblicima svojih struktura, bojom i fakturom materijala, veličinom i rasporedom elemenata... Oblik je, prema Focillonu “samo zamisao duha, jedna spekulacija o prostoru svedenom na geometrijsku inteligibilnost, sve dok se ne oživotvori u materijalu. Subjekat - ličnost koja doživljava prostor posredstvom svojih psihofizioloških instrumenata percipiranja. Stvari postoje nezavisno od prisustva čoveka kao subjekta percepcije, međutim, samo us njegovo aktivno učešće ostvaruje se i sam proces percepcije. Oko je neposredni instrument moći vizuelne percepcije. Oko prima predmete i slike iz stvarnosti i preko zenice i sočiva prenosi na unutrašnji deo rožnjače. Odatle se slika, preko izvanredno osetljivih nervnih čepčića, prenosi u vidne sfere kore mozga. Na taj način se u našoj svesti odslikava predstava samog predmeta percipiranja.

Predmeti različito udaljeni i osvetljeni sagledavaju se akomodacijom oka i konvergencijom svetlosnog zraka. Polja jasnog vida obuhvataju parametre različitih vrednosti u odnosu na pravac fiksacije. Postoje četiri ugla graničnih vrenosti: 50 stepeni, iznad 70 stepeni, ispod 90 stepeni ka spoljnjoj strani i 60 stepeni ka unutrašnjoj strani od tačke fiksiranja. Ovde je interesantno napomenuti da slika rezultante vidnih polja ocrtava dijagram zlatnog preseka (1:1,618) i tu se trazila potvrda magičnog svojstva i univerzalnosti proporcije zlatnog preseka.

PERCEPTUALNI PROSTOR - Naziv za neposredni, opažajni prostor, onakav kakav ga čovek spoznaje neposrednim korišćenjem svojih čula.

PERFEKCIJA U ARHITEKTURI - Nastojanje za postizanjem arhitektonskog ideala u kompoziciji, harmoniji, skladu, funkciji arhitektonskog objekta, boji, kretanju, volumenu i dr. Težnje za perfekcijom u arhitekturi bile su prisutne u svim kulturama, počev od kulture Starog Egipte, u antičkoj Grčkoj, Rimu, renesansi pa sve do danas. Arhitektonski redovi predstavljaju visok nivo dostignute perfekcije u arhitekturi, koji se koristi i danas. U urbanizmu, perfekcija je prisutna u težnjama arhitekata za postizanje idealnig plana grada, naročito u periodu renesanse.

PERFORACIJA (novolat. perforatio bušenje) - U arhitekturi, pojam se koristi da bi naznačio bušenje ili prodore unutar jednog zida ili druge arhitektonske površine. Perforacije na jednom fasadnom zidu čine sistem prozora, dok perforacije na jednom pregradnom zidu čine ornament ili ukras. Prozorske perforacije mogu da budu: rozete, trafore, dok perforacije tavanica i zidova mogu da budu: kasete, tranzene i dr.

PERIODIZACIJA, ARHITEKTONSKA - Svrstavanje arhitektonskih objekata u odredjene stilove, a potom u odredjene vremenske periode. Arhitektonska periodizacije može da se vrši prema stilskim karakteristikama, konstruktivnim karakteristikama, istorijskim karakteristikama, geografskim, socio – ekonomskim, opšte kulturnim civilizacijskim karakteristikama, obliku i dr. Tako, razlikujemo stilsku periodizaciju, konstruktivnu periodizaciju, istorijsku periodizaciju, geografsku, kulturnu i dr. Prema istim karakteristikama i elementima, moguće je vršiti i urbanističku periodizaciju.

PERMANENTNA ARHITEKTURA - Naziv za arhitektonske i urbanističke strukture koje su trajnog karaktera i ostaju na svom mestu dug niz godina, nasuprot efemernoj arhitekturi ili arhitekturi privremenih objekata, koji se grade da bi trajala kratak period.

PERSIJSKE MERE - Persija upotrebljava istovremeno dve jedinice mere: lakat (0,55m) i stopu (0,33m) ali, postoji tačan odnos između ovih jedinica mera tj. 5 stopa = 3 lakta, a sve glavne dimenzije persijskih spomenika sadrže istovremeno ceo broj stopa i lakata, što znači, da su te dimenzije izražavane proizvodom od 3 lakta ili 5 stopa. Persijska opeka je bila duga 1 stopu, što je i kod zidova omogućilo lako postizanje ovog odnosa, kao i opštu upotrebu opeke, na pr. za oblogu zidova ili popločavanje.

Za konstrukcije od kamena jedinica mere je obično lakat, deljen na 24 dela. Ali u persijskoj arh. nailazimo i na drugu jedinicu - modul nesumnjivo primljen od Grka, a po kome je izrazavan odnos svih delova jednog spomenika.Persijski modul izrazen je srednjim poluprečnikom stuba, tj. onim koji se nalazi na polovini visine stabla stuba. Po ovome modulu određivane su mere svih ostalih delova stuba, sve proporcije i razmaci stubova. Isto tako karakterističan je i relativno konstantan odnos prečnika stuba prema njegovoj visini.

PERSONALNOST U ARHITEKTURI - Karakteristike jedne arh. da sadrži elemente personalnosti svog stvaraoca.

PERSPEKTIVAN PRIKAZ (nl. perspectiva) - Perspektiva je nauka o prikazivanju predmeta na datoj ravni onako kako ih, sa određene tačke posmatranja, naše oko vidi; slika predmeta u daljini; fig. pogled u budućnost; izgledi za budućnost; poljska perspektiva kad tačka oka leži u visini čoveka iznad vidika: ptičja perspektiva slikanje (ili: crtanje, pogled) na neki predmet sa visine ptičjeg leta, tj. ukoso i odozgo; žabja perspektiva slikanje (ili: crtanje, pogled) ukoso i odozgo.

PERSPEKTIVNA KONSTRUKCIJA SA NIVOA TERENA - Predstavlja perspektivni prikaz jednog tela (na pr. kocke) na taj način kao da se ono vidi gledajući sa nivoa terena na kojem se nalazi. Karakteristike ove perspektivne konstrukcije su da se linija horizonta nalazi unutar gabarita tela, a očna tačka se nalazi na liniji horizonta, takođe unutar gabarita tela. Nedogledi se nalaze levo i desno od očne tačke, na različitim rastojanjima od mesta gde se nalazi izgled (projekcija) očne tačke na liniji horizonta. Ovo je najčešća perspektivna konstrukcija.

PETA FASADA - U savremenoj arhitekturi, od perioda Le Corbusiera, uveden je pojam pete fasade. Naziv predstavlja krov, najčešće ravan krov, projektovan i uređen po principima parternog uređenja i uređenja fasade. Peta fasada često sadrži: terase, nivoe, mesta za sedenje, bazen na krovu i sl.

PIKTOGRAFIJA (od lat. pictus: slikan i grč. grafein: pisati) - Slikovno pismo; izrazavanje misli i pojmova pomoću slika. U pravilu su znakovi tog pisma shematičnog oblika, pri čemu je likovni element više ili manje podređen. Kroz taj stadijum prošli su sistemi pisme drevnih civilizacija (klinasti, egipatski, kritski, kineski i dr.); u pismima predkolumbovske Amerike i Indijanaca tej je sistem najizrazitiji. U obliku različnih preglednih tabela i uputstava na trgovačkim artiklima, koje su namenjene ljudima različitih jezičnih područja, p. se u novije vreme sve češće primenjuje.

PIKTORIJALNA PERCEPCIJA - Viši nivo iznad obične percepcije, iskustvo “iz druge ruke”, odnosno, proces u kome jedinka posredstvom umetničkog dela postaje svesna nečega. Percepcija slike jednog prostora, arh. objekta ili oblika.

PITAGORINA NAUKA O HARMONIJI - Ne može se utvrditi u kojoj se je meri Pitagora poslužio još starijim egipatskim saznanjima. U svakom slučaju nalazimo u njegovoj nauci obrađeno sve sa tim predmetom povezano znanje staroga sveta, koje je on upoznao prilikom dva naučna putovanja po Egiptu. Pitagora, kao i cela njegova škola, takozvani Pitagorovci, smatrali su »brojeve« praelementima izgradnje svetova. Čak su i pojmove temeljili na brojevima. Tako je mišljenje bilo = 2; pravednost = 4; savršenost = 8 itd.

PITAGOROVSKI PRAVOUGAO, LIK PROPORCIJA INTERVALA - Pitagora, koji je još pre skoro 2.500 godina našao sve proporcije intervala, pronašao je u isto vreme i rešenje ovih harmoničnih odnosa u geometriji kruga, kao korenu svih središnjih zakona harmonije. On je pronašao da se sve prave proporcije intervala mogu naći u pitagorovskom pravouglu kruga. Ove proporcije intervala i akordi dobijaju se na gornjoj slici iz međusobno povezanih odnosa stranica pojedinih likova tako prirodno i jasno da možemo shvatiti zašto su Pitagorovci u ovom liku videli praizvor celokupne muzičke harmonije. Sekunda, koju ne osećamo kao punovredan sklad i septima koja nema jednostavnu proporciju brojeva, bez ostatka nedostaju u ovom liku proporcija, što samo povećava njegovu vrednost.

PLACE – NON PLACE (engl. “mesto – ne mesto”) - Pojam je u arhitekturu uveo Charles Jencks u svojoj knjizi “Modern movements in architecture”, po kojem je jedno mesto dato svojom antitezom ne – mesta. Čovek je organizacione prirode i on teži da kreira svoje mesto boravka i da upravlja njime. U odnosu na stepen njegove kreacije, moguće je ostvariti prostor koji će da bude “mesto” ili “ne – mesto”. “Ne – mesto” je urbanistički ambivalentno, bez karaktera, stava, nejasne prirode i sadržine. Da bi dobilo karakter “mesta”, potrebno je izvršiti njegovu urbanu reidentifikaciju, kojim putem se vraća identitet jednom mestu. Urbani identitet je kategorija koja podiže vrednost jednom mestu i diže ga iznad nivoa “ne – mesta”.

PLAN (l. planum):

1. ravnica, površina, ravan prostor, ravno zemljište;
2. nacrt, crtež građevine; kartografsko prikazivanje neke manje oblasti;
3. plan u ekonomici svesno regulisane raspodele ukupnog proizvodnog rada na razne oblasti proizvodnje. Oblik regulisanja i ostvarivanja ukupne reprodukcije, koji odgovara socijalizmu (komunizmu);
4. društveni plan. Godišnje regulisanje raspodele nacionalnog dohotka – kojim se utvrđuju opšti odnosi u razvoju privrede kao i ostale delatnosti.

PLAN KRETANJA - Naziv za urbanistički ili arhitektonski plan koji je izveden na osnovu analize kretanja kroz određen prostor (arh. objekt ili grad). P.k. sadrži ključna mesta koja su od značaja za saobraćaj kroz zonu koju predstavlja. U arh. smislu, to je analiza kretanja kroz jedan arh. objekt sa ucrtanim svim značajnijim pravcima, frekvencijama (učestalosti) kretanja i mestima gde se menja smer ili struktura kretanja. U urban smislu, p.k. predstavlja sistem saobraćajnica povučenih izmađu značajnih ziljnih tačaka, analiziran prema vrsti saobraćaja (pešački, kolski, metro), tipu saobraćajnica(pešačke, kolske, biciklističke, šinske), frekvenciji kretanja, mestima ukrštanja i promene pravca kretanja. P.k. je osnovni element koji predodređuje jedan urbanistički plan.

PLAN SA SMAKNUTIM TROUGLOVIMA - Karakterističan arh. plan gde je pravougaona osnova objekta dijagonelno presečena u dva trougla koji su međusobno smaknuti ili gde je arhitektonska kompozicija sačinjena od dva trougla međusobno smaknuta. Česta kompozicija u arh. šezdesetih i sedamdesetih. Značajan protagonista p.s.t. je I.M. Pei (Mizej moderne umetnosti u Washingtonu).

PLAN SA ZAROTIRANOM OSOM SIMETRIJE - Pojam uveden u arh. sedamdesetih godina, zajedno sa razvojem post moderne arhitekture. Predstavlja arhitektonski manir arh. projektovanja sa osnovnom koncepcijom pravilne geometrijske forme objekta koja je rotacijom iskošena u odnosu na svoju bazičnu osovinski simetričnu formu. Ovakva, smela vrsta planova korišćena je da bi bila postignuta dinamičnost kompozicije arh. objekta. Protagonisti su bili: Robert Venturi, Michael Graves, Charles Moore i dr.

PLAN, GEOMETRIJSKI:

1. Svaka stvarna ili zamišljena vertikalna ili horizontalna površina paralelna sa ravni koju prikazuje.
2. Horizontalno uredjenje delova gradjevine ili crtež ili dijagram koji pokazuje takvo uredjenje u horizontalnom preseku.
3. Nacrt. V. Građevinski nacrt, Arhitektonski projekt (nem. Riss) Prikaz jednog objekta (projekcija). Postiji normalan plan (osnove, izgledi, bočni izgledi, preseci), paralelan plan (aksonometrija) i perspektiva.
4. Građevinski plan koji je nastao u doba gotike, naziva se kotirana projekcija.

PLAN, GRAĐEVINSKI (Org.) - (1) Predstavljanje količinskog i vremenskog predviđanja izvršenja građevinskog zadatka. Predviđanje samo količinskog izvršenja, kapaciteta ili finansija naziva se statički plan. Unošenjem vremenskog faktora dobija se dinamički plan, koji se deli na godišnji, kvartalni, mesečni, dekadni i dnevni dinamički plan. Mesečni i ostali nazivaju se još i operativni dinamički planovi, ili kalendarski planovi rada. Predviđanje za duži period građevinskih događaja može se predstaviti perspektivnim planom. (2) Crtež na osnovu koga treba izvršiti neki tehnički posao, kao sastavni deo projekta. Tako imamo: radionički plan, palirski plan i sl.

PLAN, PALIRSKI (Org.) - Plan koji je do detalja razrađen i kotiran da se po njemu mogu bez zadržavanja da izvode radovi. Palirski planovi se rade obično u većoj razmeri.

PLAN, TIPOVI PLANA - Osnovni tipovi plana su: 1. Aksijalan plan, 2. Ćelijasti plan, 3. Centralni plan, 4. Dvostruki plan, 5. Zadnji plan, 6. Ulazni plan, 7. F-plan, 8. H-plan, 9. Holni plan, 10. Hol, 11. Plan longhouse, 12. Otvoreni holni plan, 13. Solarni plan, 14. Wealden plan.

PLANIMETRIJA (l. planum: ravnica, ravan; gr. metria: merenje) - Merenje ravnih površina; geom. nauka o prostornim veličinama koje leže u ravni; ravna geometrija. Deo geometrije koji proučava skupove tačaka u euklidskoj ravni. Neki posebni skupovi tačaka, kao što su dužina, ugao, kružnica i krug, jesu osnovni planimetrijski elementi. Od tih osnovnih elemenata izvode se složeniji, kao što su uopšteno geometrijske figure (likovi), posebno poligonalne crte i poligoni. Osim proučavanja svojstva planimetrijskih elemenata i njihovih medjusobnih odnosa u tehničkoj su primeni posebno važne metode konstruisanja složenih elemenata od osnovnih tzv. geometrijskh konstrukcija.

PLANIMETRIJSKO MERENJE - Merenje ravnih površina nekog tela ili površine zemlje ili jednog arhitektonskog objekta.

PLASTIČNA FORMA - Naziv za arhitektonsku formu koja je oblikovana prema slobodnim principima, koja sadrzi nepravilne i raznolike oblike, koja deluje lepotom linija i oblika, nasuprot krutim, geometrujskim arh. formama. Izraz putem p.f. srećemo naročito u periodu arhitekture baroka. U modertnoj arh., p.f. naročito srećemo u arh. Aalvara Aalto-a.

PLASTIČNA LINIJA - Linija koja se pojavljuje u prostoru, koja gotovo samostalno egzistira u prostoru i određuje ga isto onoliko koliko i sama ravna arh. linija koju može da predstavlja bilo koja materija, gde njeno linearno prostiranje preovladava nad širinom i dubinom. Primarni izraz p.l. je da vizuelno definišu prostor.

PLATONIZAM U ARHITEKTURI I PLATONISTI - Platonizam predstavlja idealističku tradiciju, idealizam koji je potekao iz težnje da se dostigne vrhunac organizacije prostora i savršenstvo idealne forme. Platonizam se javlja unutar mnogih arh. stilova kao težnja prema stilskom savršenstvu. Posebno izražen u doba renesanse, platonizam je bio suštinska karakteristika nastojanju renesansnih umetnika a posebno arhitekata da se dostigne savršenstvo arh. objekta. Mnogi arh. u doba renes. projektovali su svoje građevine po principima doktrine idealnih, savršenih odnosa i formi, koje su pokušavali da dosegnu upotrebom opštih zakona simetrije, harmonijske proporcije i primenom harmonijskih matematičkih redova u arhitekturi. Među istaknutim predstavnicima ital. renes. izdvajamo: Brunelleschija, Albertija, Michelozzoa, Bramantea, Raphaela, Peruzzija, Michelangela, Sanmochellija, Palladija i dr.

U savremenoj arh. platonistički idealisti su odražavali nameru da svoje projekte i arh. objekte dovedu do idealnog savršenstva, kao da oni predstavljaju odraz kosmičkog reda i zakonitosti. Među modernim arh. posebno mesto među platoničarima zauzima Mies van der Rohe, čija je arhitektura često kritikovana zbog ovakvog svojstva, ali koja je predstavljala apsolutan zahtev, podređenost platonističkom načinu gledanja na arh. Platonistički pristup u arh. srećemo takođe kod Louisa Kahna, a u post modernom periodu platonistički principu sadrže se u arh. James Stirlinga. Akademski platonizam je platonizam koji je svoju potvrdu dobio na akademskim institucijama, na kojima je predstavljao deo teorijskog arh. stava institucije. Neo platonisti su predstavnici platonizma u arh. koji su svoje arh. stavove zasnovali na oživljavanju principa platonizma i njihovoj ugradnji u arh. projekte.

PLEIN AIR (franc. otvoren prostor) - Pojam se u arhitekturi koristi da bi označio veliki, otvoren, pokriven prazan prostor, koji predstavlja često poprište događanja ili odvijanja neke funkcije. Plein air srećemo kod velikih prostora galerija, svetlih prostora staklenika. Plein air može da zauzme i unutrašnji prostor a kretanje velikih masa koje obavijaju džinovske zapremine izloženih mašina ili drugih objekata u njemu stvara nov i pobedonosni ambijent u kojem sečovek meša sa svojim novim čudotvornim proizvodom i poništava sve u njemu.

PLEJBOJ ARHITEKTURA - Ovaj pojam je verovatno ustanovio S. Giedion 1961.g., pišući o pomodnoj arh. Naime, postoji shvatanje kod pojedinih arhitekata da se savremena arh. smatra modom i da su mnogi projektanti samo primenjivali modne poteze internacionalnog stila i da se sad, kada je moda prošla, “naslađuju u romantičnoj orgiji”. “Moda iz 1960. sa svojim nekritično izabranim istorijskim fragmentima, zarazila je nazalost mnoge obdarene arhitekte... radi se o nekoj vrsti plejboj arhitekture. Arhitektura se tretira kao što plejboj tretira život- brzo se prezasiti svega i juri od jedne do druge senzacije”.

PLURALIZAM U ARHITEKTURI - Pluralističko shvatanje predstavlja arh. kao rezultat različitih uticaja i predodređenosti. Pluralistički pristup arh. uključuje unutar celine nekoliko ili više stilskih karakteristika koje su sadržane u jednom arh objektu. Karakterističan primer pluralističke arhitekture predstavljaju radovi Charles Moore Michaela Gravesa i Roberta Venturija, koji sadrže istoristički senzibilitet koji unutar jednog objekta uključuje mnoštvo prethodnih stilova i karakteristika.

POČETNA FORMA U ARHITEKTURI - Primarni čin arhitektonskog izbora je jednostavna ideja, jedna strong idea od koje se stiže do izbora forme crpeći iz repertoara sećanja i elementarne geometrije. Ova početna forma razmatra se u funkciji ljudskih aktivnosti koje moraju da se razvijaju u odnosu prema njoj i iz tog razmatranja izlazi “deformisana”, prilagođena i konkretizovana u isto vreme. Samo ako je ova deformacija usaglašena sa zakonima forme i ljudskim potrebama, proces projektovanja može da se nastavi. Ako se ova usaglašenost ne potvrdi, potrebno je izabrati drugu formu i početi iz početka.

PODRAŽAVANJE U ARHITEKTURI - Predstavlja proces ili operaciju kopiranja ili ugledanja na postojeće primere, da bi se postigao sličan ili istovetan efekat. Međutim, postavlja se pitanje: “Ako je ono što se želi samo objekat koji podražava drugi objekt, čemu onda arhitektura?” Suprotno pristupu podrazavanja, predstavlja projektovanje arhitektonskog objekta koji odgovara svome okruzenju. Ovaj pristup uvek zahteva kreativnost, veštinu i razborito korišćenje projektantskog zanata, a nikada nepromišljeno kopiranje.

POINT BLOK IZGRADNJA, POINT BLOK ZGRADA (engl. point block housing) - U stambenoj izgradnji, point blok je visoki stambeni blok u kojem je centar rezervisan za stepenice, liftove i sl., a stanovi su postavljeni zrakasto u odnosu na taj centar.

POKAZIVANJE U ARHITEKTURI - Prema Wittgensteinu, osim govorenja i ćutanja, postoji još pokazivanje. Osnovno ton ovog pokazivanja, koje takođe može da znači “u-kazivanje” i, otuda “na-značivanje”, odgovara osnovnom tonu urbanističkog i arhitekturalnog rada postmodernih arhitekata. To nezadovoljskto htenjem da se ono što je načelno menja može neko ko hita napred da tumači kao neku temperovanu filosofiju izmirenja i da je stavi pred osudu. U stvarnosti, pak, ova postavka, u kojoj arhitektura ne budi nikakve velike nade, nudi jedan spektar najraznovrsnijih mogućih izraza. Jer pretumačenje i razjašnjenje vode jednom daleko kompleksnijem polju recepcije nego neki neopuritanizam tabula rasae.

POKRETNA ARHITEKTURA - Naziv za arh. koja je tako izvedena da ima mogućnost promene mesta, položaja ili može da se kreće. P.a. je karakteristična pre svega za nomadsku arhitekturu, od svojih najprimitivnijih formi pokretnih kolika, šatora ili malih pokretnih drvenih kućica na točkovima, pa sve do najsavremenijih kuća na točkovima. U primitivnim sredinama Afrike (Gvineja), karakteristika pokretnosti je značajna za lokalnu gradnju. Cela sela se premeštaju, u pokretu, tražeći novu, pogodniju sredinu za život.Bernard Rudofsky tako piše: “Ponekad granica iameđu odela i staništa postaje neodređena, kao između kišnog šatora i mini ogrtača. Ispraznjene košare mogu da igraju ulogu zaklona od kiše, a portabl krovovi postaju amreli i obratno.”

POLIEDARSKI ĆELIJSKI SISTEMI - Poliedarski ćelijski sistemi predstavljaju danas jedan složeniji tip prostornog reda. To je način na koji se rzličiti broj prostornih ćelija moze rasporediti na površini sfere. Kod pravilnih ili prividno pravilnih ćelija u jednom sistemu dolazi do stvaranja zatvorenog prostora gde se unutrašnji prostor ćelije ne vidi. P.ć.s. omogućuju transparentna geometrijska presecanja i omogućuju njihovo otvaranje prema spoljnjem prostoru.

POLIGON, GEOMETRIJSKI (grč. polu gonoz - mnogougaon) - Naziv za geometrijski lik koji je formiran spajanjem tri ili više duži koje su postavljene međusobno pod određenožim udžglom. Poligon može da bude pravilan ili nepravilan. Pravilan poligon sadrži međusobno iste uglove između stranica poligona, dok su kod nepravilnog poligona uglovi različiti. Poligoni su: trougao (trigon), kvadrat, pravougaonik (tetragon), petougaonik (pentagon), šestougaonik (heksagon), sedmougaonik (septagon), osmougaonik (oktogon), devetougaonik (nonagon), desetougaonik (dekagon) i t.d.

POLIHROMIJA (grč. poluz, polys: mnogi i croma: hroma boja, nem. Polychromie) - Višebojnost, šarolikost; primena većeg broja boja u graditeljstvu, vajarstvu i umetničkom zanatu. Karakteristika jednog umetničkog dela, arhitektonske građevine, površine, sklopa ili čak jednog urbanog predela koji sadrži više elemenata različitih boja. Polihromne površine sadrze delove obojene različitim bojama i mogu da predstavljaju različite principe polihromnosti: komplementarnost boja, suprotnost boja ili antagonizam, pastelnu polihromiju, tonsku p. i dr. Nasuprot polihromiji, monohromija predstavlja upotrebu samo jedne boje, kod koje varira njena osvetljenost; svetlim i tamnim tonovima jedne te iste boje dobijaju se osnovne karakteristike jedne površine.

Svrha joj je da naglasi i istakne tektonske i organske forme odnosno ukrase. Pri tom se pretezno sluzi bojama koje odgovaraju lokalnim bojama objekta, naglašava kontraste i tezi za vizuelnim efektom. Pojavljuje se već u preistoriji, pa kod primitivnih naroda i u narodnoj umetnosti (bojenje nastamba, tkanja, keramike, oruđa, oružja, nakita, pletiva, maska a i čovečijeg tela).

U graditeljstvu dolazi p. do izrazaja u Mesopotamiji kod oblaganja zidova višebojnom glaziranom opekom s figuralnim motivima. U ant. Grčkoj bio je dorski hram bogato polihromiuran. U starohriš]anskom i vizantijskom graditeljstvu p. se postizala zlatom zidnih mozaika, raznobojnim kamenim podovima, bojenjem zidova i svodova, a kasnije raznobojnim oltarima i prozorima (vitrazi). U Italiji se od doba romanike izvode pročelj građevina alternacijom svetlog i tamnog mramora; ističe se bogata p. u enterijeru baroknih crkava. U sev. krajevima značajne su crno-bele bondručne (kanatne) konstrukcije i objekti od nemalterisane opeka. I savremena arh. nastoji oživeti fasade različitim metodama polihromiranja.

U skulpturi se, prvenstveno kod drvenih kipova, već u najstarije vreme boje delovi tela (kosa, usta, oči). Taj se način redovno primenjuje u srednjovek. plastici; španski vajari idu pri tom do krajnjeg verizma i upotrebe raznovrsnog materijala (tzv. estofado stil). Polihromira se prvenstveno plastika od terakote i mnogih vrsta keramike. U umetničkom zanatstvu pojava polihromiranja je neograničena; ona dolazi do izražaja u svim vrstama proizvoda i u svim materijalima, prvenstveno kod izvođenja ornamenata.

POLIMORFIZAM - U arhitektonskom i urbanističkom smislu, karakteristika prostora koji ima istu funkciju da se javlja u više različitih formi. Polimorfni arh. objekti su oni koji se pojavljuju u više različitih arhitektonskih formi. U Urbanističkom smislu, polimorfija predstavlja svojstvo urbanih elemenata da sadrže više različitih oblika.

POLINUKLEIZAM - Pojam koji u urbanom planiranju predstavlja plan jednog grada sa više dragskih jezgara, odnosno, centara - nukleusa. Ideju polinukleizma u urbanom planiranju zastupao je Lewis Mumford i u vezi s njim takođe ideju regionalizma. Svojom tvrdnjom da “regionu pripada budućnost”, on prethodi današnjoj ekonomsko-geografskoj struji. Ukratko, Mumford želi grad koji će biti istovremeno i više ruralnog i više urbanog karaktera, no što to predlazu progresistički modeli grada.

POLITIČKI KOMPROMIS U ARHITEKTURI - Arhitektura kao komleksan proces sadrzi snažne uticaje politike i političke strukture perioda u kojem je nastala. Da bi jedno arh. delo zaživelo, potrebno je da usaglasi više različitih uticaja i kompromisa, među kojima su veoma značajni politički. Odnos arhitekata prema politici često je bio beskompromisan, ali bez obzira na to, pronalazimo dugu listu političkih kompromisa koji su uticali na rad i razvoj mnogih velikih arhitekata. Gropius je 1934.g. pisao pisma Goebbelsu opisujući mu “novu arhitekturu” i nazivajući je “sintezom klasične i gotske tradicije”. Wassili Luchardt, Herbert Bayer, Hugo Haering i drugi beskompromisni arhitekti ipak su radili za nacističke naručioce. Le Corbusier je proveo 1941. godinu u Vichiju, u nameri da ubedi marionetsku vladu da ga angazuje. Lloyd Wright je putovao u Rusiju za vreme Staljinovih čistki, a Philip Johnson je čak platio da bi posetio Hitlera u Danzigu, odmah nakon njegove invazije na Poljsku da bi započeo Drugi svetski rat.

POLITIKA PROSTORA - Predstavlja komleksan skup operacija, legislative i egzekutive, sadrzanih unutar donetih zakonskih akata i urbanističkih planova, kojima se uređuju i određuju određeni prostorni odnosi na nivou zakona jednog grada, regije ili drzave. Politika prostora poznaje prostor samo kao homogenu i praznu sredinu u koju se smeštaju predmeti, ljudi, mašine, industrijske prostorije, prilivi mreze. Jedan takav prikaz politike prostora zasniva se na logistici ograničene racionalnosti i objašnjava strategiju koja uništava diferencijalne prostore urbanog i “stanovanja”, redukujući ih.

POLIVALENTAN PROSTOR - U arhitekturi, naziv za prostor koji može da ima više namena, više karakterističnih stanja i odrednica. Polivalentan prostor moze da ima više različitih značenja, poruka i smisla. Karakteristični polivalentni prostori su prostori gradskih trgova: na njima se događaju socijalne i kulturne aktivnosti, ekonomsko – trgovačke aktivnosti, na trgovima se ljudi sreću, trguju, ponekad su trgovi bili sudnice i mesta sudskih egzekucija. Tokom istorije, trgovi su bili poprišta najznačajnijih događanja. Takođe, pod pojmom polivalentnog prostora, mozemo da smatramo da su to i multifunkcionalni, višenamenski prostori.

POLOŽAJ, JUKSTAPOZICIJA (eng. juxtaposition) - Naziv za položaj jedne stvari pored druge. Stavljanje (ili: metanje) jednog pored drugog, graničenje s nečim, slaganje spolja, dodavanje.

POLUOTVORENI SISTEM IZGRADNJE (Arh.) - Način izgradnje građevinskih blokova međusobno povezanih zgradama koje se po pravilu postavljaju po dužim stranama blokova, dok kraće strane ostaju slobodne – neizgrađene. Provetravanje bloka je osigurano, dok orijentacija zgrada u odnosu na strane sveta može da bude i nepovoljna.

POMOĆNO - HIGIJENSKA ZONA - Pomoćno - higijenska zona obuhvata prostorije neposredno vezane za radnu zonu sa dvojakim zadatkom: dopunjavaju mogućnost sprovođenja procesa u radnoj zoni (magacini, ostave i sl.) i obezbeđuju održavanje higijenskog nivoa u sklopu. Prvi tip prostorija proističe neposredno iz uslova organizacije same radne zone i nepotrebno ga je posebno analizirati, dok je drugi s obzirom na način eksploatacije i pojavu u različitim namenama, ceoma interesantan.

Održavanje određenog higijenskog nivoa rešavamo prostorijama koje se pojavljuju ili kao zasebne jedinice: WC-i, lična higijena, umivaonice, kupatila, garderobe, čišćenja i sl. ili se niz ovih navedenih prostorija pojavljuje u vezanom obliku obrazujući grupe kojeomogućavaju sprovođenje određenog higijenskog režima, te imamo sanitarne propusnike i blokove. Korišćenje ovih objekata vrši se odvojeno po polovima, pa je i njihov odnos u različitim namenama drugačiji.

PORTABLE ARHITECTURE - Naziv za arhitekturu, odnosno, arhitektonske objekte koje je moguće preneti na drugo mesto, rasklopiti, prevesti ili ukloniti na brz i efikasan način. Medju primere portable arhitekture ubrajamo prevozna sredstva sa elementima stanovanja (vozovi, brodovi, jahte, autobusi, automobili), ali i tradicionalne arhitektonske forme koje su konstruktivno i strukturalno tako načinjene da ih je moguće prreneti. Karakterističan je primer portable architecture koji su predstavili Cohos Evamy Parners, Alberta, Canada (1967).

POSEBNE STRUKTURE - U urbanističkom smislu, posebne strukture imaju specifičnu ulogu u identifikaciji gradova i naselja i danas, kada ponavljanje fizičkih struktura postaje jedna od temeljnih opasnosti za urbanu formu i to sa više aspekata - ove naglašene, specifične jedinice prostora postale su zahvalna tema istraživanja fizičkih struktura. Ove strukture multipliciraju svoje vrednosti česyto i svojim programima, istaknutim položajima koje zauzimaju, simboličnim značenjem za naselje, pažnjom i energijom sa kojom se izvode, itd. Nedostatak kakvih posebnih struktura u mnogim, naročito stambenim ansamblima, jedan je od razloga njihove česte neprivlačnosti.

POSTPROJEKTNE ANALIZE (PPA) - Postprojektne analize (PPA) se rade u fazi implementacije sa ciljem da olakšaju ili omoguće njegovu realizaciju u skladu sa nalazima i zahtevima analize uticaja na okruženje (AUO) studije. Smatraju se direktnim nastavkom AUO, a po nekim autorima čine njihov sastavni deo. PPA se rade samo za određene delove plana, po pravilu one koji mogu imati signifikantne uticaje na životnu sredinu, ali ne za plan u celini niti po svim evidentiranim uticajima.

Identifikacija uticaja, selekcija pitanja koja će biti predmet daljega rada i prioriteti se utvrđuju u AUO studiji. Stav je da to treba da budu uticaji koji se ocene kao najvažniji po životnu sredinu, oni o kojima se, na osnovu prethodnog iskustva i znanja, najmanje zna, kao i pitanja koja iz posebnih razloga moraju biti detaljnije i svestranije ispitana. Odatle i raznovrsnost studija, tematski usmerenih ka tehničkim, tehnološkim, proceduralnim, administrativnim, itd. pitanjima. Dosadašnja iskustva se odnose uglavnom na veće projekte, a smatra se da bi se PPA mogle raditi i za razvojne programe, planove pa čak i politike razvoja (policies). U nekim zemljama (slučajevima) PPA se vezuje za ukupnu aktivnost koja se tiče kako implementacije tako i eksploatacije projekta, pa se vidi i kao sastavni deo monitoringa, i to: pre izgradnje, tokom izgradnje, tokom eksploatacije i nakon zatvaranja.

POTEZ - U arhitektonskom, a pre svega urbanističkom smislu, predstavlja jednu karakterističnu izdvojenu arhitektonsku ili urbanističku celinu koja se od svoje okoline razlikuje specifičnim karakteristikama: prostornim, funkcionalnim, istorijskim, estetskim, socijalnim, osobenim i dr. Jedan potez moze da predstavlja specifičan urbani blok, određenu ulicu, skup sličnih ili funkcionalno istovetnih arhitektonskih objekata i sl. Urbano planiranje i projektovanje se obično vrši u odnosu i prema određenimpotezima. Potez moze da bude jedna ulica, blok, kompleks i sl. U makrourbanom smislu, potez može da čini jedan grad ili više povezanih gradova, zona koja se nalazi duž auto strade ili drugog puta. Potez u SAD ppre sveg predstavlja glavnu, osnovnu komunikaciju, odnosno internu saobraćajnicu jednog grada, u odnosu na koju su smešteni svi značajni sadržaji tog grada. Tu p. predstavlja osnovno poprište svih značajnijih dešavanja u jednom gradu, a gradski urbani razvoj se vrši u odnosu na njegov potez. Potezi su pretezno linearne, odnosno linijske strukture koje obuhvataju niz delova povezujući ih kretanjem, susedstvom i sličnošću u kompleksne aksijalne oblike organizacije urbanog ambijenta.

POTREBE, STRUKTURA POTREBA - Postoje sledeće osnovne strukture potreba: osnovne potrebe, neophodne potrebe, svakodnevne potrebe, povremene potrebe, potrebe vezane za boravak, potrebe vezane za slobodno vreme.

POTREBE, VRSTE POTREBA - Prilikom urbanističkog i arhitektonskog projektovanja vrlo je važno da se napravi analiza i projekcija potreba na koje će budući objekat ili urbanistička sredina da odgovori. Generalno, potree je moguće svrstati u sledeće grupe: postojeće potrebe, nastale potrebe, narastanje potreba, analiza potreba. U smislu tipologija potreba, postoje sledeći karakteristični tipovi: potrebe vezane za odredjen uzrast korisnika, potrebe vezane za odredjen pol, tipovi potreba vezani za odredjen tip objekta, tipovi potreba vezani za odredjenu lokaciju, tipovi potreba vezani za društveni kontekst, tipovi potreba vezani za socijalni kontekst, tipovi potreba vezani za kulturni kontekst, tipovi potreba vezani za klimatske karakteristike mesta.

POTROŠAČKA ARHITEKTURA - Arhitektura nastala iz principa razvoja potrošačkog društva, sa namerom da zadovolji narastajuće potrebe korisnoka kao potrošača arhitektonskog dobra. Paralelno sa razvojem p.a., nastala je tzv. “Throw away Architecture”, koja predstavlja ideju “arhitekture za jednokratnu upotrebu”, gradnju za ograničeno korišćenje, koja će moći da sustigne tempo savremenog života. P.a. je bila tendencija naročito razvijena u potrošačkim društvima, sa visoko razvijenim potrebama stanovništva i trzištem koje ih zadovoljava. Sa aspekta korisnika, p.a., estetski značaj je daleko manji od funkcionalnog, a ekonomski momenat je najznačajniji. Razvoj p.a.na zapadu, međutim, nije doveo do izgradnje kolektivnih stambenih zgrada niti do raširene upotrebe prefabrikovanog sistema gradnje, već je zaustavljen na nivou grtadnje individualnih stambenih objekata ograničenog vremena trajanja.

POTROŠAČKA INSTANT ARHITEKTURA - Naziv za onu arhitekturu koja je nastala kao posledica preterane, neumerene proizvodnje; to je takodje i instant arhitektura. Takodje, pojam se često odnosi na kapitalističku arhitekturu, koja je načinjena sa osnovnim ciljem da zadovolji potrebe čoveka.

POTROŠNA ARHITEKTURA - Naziv za arhitekturu koja je nastala kao proizvod potršačkog društva. Potrošna arhitektura se gradi da bi prvenstveno zadovoljila osnovne potrebe njenog korisnika. Ona je efemerna, ograničenog veka trajanja i ograničenih dizajnerskih karakteristika. Predstavnici potrošne arhitekture su: kontejneri za rad i stanovanje, barake, šatori i dr.

POVRATAK NA STARO U ARHITEKTURI - Pojam razrađuje Eugenio Battisti, u “Enciclopedia universale dell’arte”. Pojam prestavlja stav “koji se ne poistovećuje sa nečim isprekidanim i ličnim, u zavisnosti od psihološke sklonosti nekoliko umetnika...niti se može shvatiti kao trenutak u normalnom procesu umetničkog razvoja, kao kakva pauza ili zastoj i razmišljanje, posle nekog napornog ostvarenja; ili kao više ili manje latentan oblik konzervativizma, zaostajanja u odnosu na aktuelan ukus (...) naprotiv, on u suštini odgovara jednom pozitivnom preokretu, prenošenju na jedan drugi plan problema koji se čine nerešivim na osnovu činjenica koje pruza neposredna tradicija (...) Prema tome, povratak na staro se pre svega razlikuje od tradicije i u izvesnom smislu joj se suprotstavlja.”

POVRŠINA - JEDINICA PROSTORA - U horizontalnom planu sklop nastaje ograđivanjem i spajanjem sa spoljnom sredinom Površine su u smislu ostvarenja ova dva pojma time odmerene za određenu upotrebljivost. Stoga jedinica prostora uvek predstavlja spoj različito tretiranih površina. One su uslovljene jedna drugom i tako omogućavaju tok određenih procesa, namena. One su osnova arhitektonske sadržine, znači i površine kao elementa, ali ipak ne i jedini uslov koji određuje kvalitet arhitektonskih prostora.

Raspored površina u horizontalnom planu je plod smišljene organizacije, što izrazava funkcionalnost celine. U analizi procesa razlikujemo opšte uslove funkcije ili sve ono što karakteriše četiri osnovne životne funkcije prema Le Corbusieru: stanovanje, rad, kultura duha i tela i kretanje, dok se posebni uslovi funkcija rešavaju kod svakog pojedinačnog procesa.

Projektovanjem stalno vršimo razradu funkcije u smislu usavršavanja procesa, a što daje određene zaključke u obradi oblikovanih elemenata, odnosno prostora u celini/ Ovakvim postupkom samo se stiče mogućnost za veći izbor u odlučivanju. Svaka prostorna jedinica je površina koja dozvoljava u određenim uslovima odvijanje nekakvog procesa, bilo pojedinačnog, ili kao dela većeg broja radnji. Tu uočavamo tri člana, tri osnovna podatka čiji će nam međuodnos kasnije omogućiti da obrazujemo čitavu skalu veličina: upotrebni predmet, korisnik, kretanje. Upotrebni predmet (sto, stolica, krevet, itd.) karakterišu svojstva: oblik, veličina i njegove prostorne osobine, zatim materijalna svojstva (struktura, boja), upotrebna vrednost u smislu trajanja i mogućeg održavanja, kao i osobine u zauzimanju prostora.

Od posebnog je značaja određivanje površine, oblika upotrebnog predmeta, jer su to i prvi dimenzionalni podaci u definisanju nove površine pri čemu u proces uvodimo i korisnika. On kao drugi nedeljivi član obavlja svoj rad u direktnom kontaktu sa upotrebnim predmetom ili bez njega, zauzimajući karakterističan stav.

Pod vrstom aktivnosti razmatraju se kompletni podaci o korisniku: fizičko-telesne, biološke, psiho-socijalne i duhovne prirode. Da bi se odredila neka namena, potrebno je da se u svojim polaznim jedinicama reši prvenstveno dimenzionalni odnos između korisnika i upotrebnog predmeta. Prema vrsti namene usvaja se moguća veličina upotrebnog predmeta a stav i odnos korisnika preko njegovih fizičko-telesnih, bioloških mogućnosti u ovoj vrsti posla. Podatke za ovo odlučivanje nalazimo u analizi anatomskih zahteva za četiri karakteristična stava korisnika u prostoru (sedenje, stajanje, lezanje i kretanje), a za razne vrste uzrasta.

Svaka viša jedinica u definiciji prostora zahteva potpuni udeo korisnika, znači i osobenosti psiho-socijalne i duhovne prirode. Obilje ovih podataka koji tumače višedimenzionalnu prirodu korisnika ujedno uspešnije i bogatije definišu prostor. Time se obezbeđuje kvalitetan postupak u određivanju upotrebljivosti površine i prevazilazi nastojanje da se isključivo dimenzionom analizom (samo unošenjem iskustvom proverenih podataka) uprosti i objasni suština arhitektonskog projektovanja.

Treći član - kretanje - posmatramo kao analizu događaja u celini i posebno odnosa mirovanja i kretanja tražene namene; u prvom redu kretanje u događaju, odnosu korisnika i upotrebljenog predmeta, i kretanje koje se odvija izvan površine zauzete od ova dva člana. Ono se na ovaj način u celini zonira s obzirom na broj potrebnih podataka, čime se analizirana površina, deo sklopa, vezuje za uslove prostora u celini.

Definišući svaku jedinicu površine mi određujemo stav korisnika u pokretu ili stanju mirovanja sledećim osnovnim podacima: frontalna profilna traka, veličina koraka i način mirovanja. Moramo naglasiti da u donošenju zaključaka o veličini i obliku ovih članova deluju neposredno i nacionalne norme za higijenu, za određenu namenu, kao i usaglašavanje sa celokupnim sklopom.

POVRŠINA - Definicija površine u arhitektonskom smislu ne ograničava se na njeno dvodimenzionalno posmatranje. Ona se odnosi na čitav sklop. U sukobu jedne površine prema drugoj, odigrava se stvaranje prostora. Stoga, govoreći o površini sigurni smo da u isto vreme govorimo i o sklopu. Nikada jedna površina ne živi svoj posebni, odvojen život. One su u stalnom kretanju, jedna prema drugoj, uslovljavajući svojim opstankom i odlikama opstanak i odlike drugih. Osnovna odlika p. je materijalnost čiju očiglednost nije potrebno isticati. To su materijali i konstrukcije čija je primena (priprema i obrada) vezana za tehnička dostignuća svakog vremena ponaosob. Prema svojim obelezjima oni mogu biti primenjeni dvojako. Sklopom je moguće negirati njihovu prirodu - sastav ili, naprotiv, sklopom istaći njegovu istinitost. Kod ovog poslednjeg postupka konstruktivni potezi koji osnivaju sklop jasno se razlikuju od elemenata koji ga dopunjavaju zagrađivanjem. Time istinitost strukture dolazi do punog izražaja.

Pod izmenom strukture primenjenog materijala moramo podrazumevati i primenu boje kojom se obično direktno deluje na izmenu dejstvovanja površine. Večitu dilemu materijalizacije površine najbolje ilustruju reči danskog arhitekte P.V. Jensen-Klinta, iz 1919.g.: “Kultivirajte opeku, crvenu ili zutu. Koristite njene široke mogućnosti. Ne kopirajte detalje ni grčke ni gotske. Činite ih sami od materijala. Ne verujte da je gips građevinski materijal. Smejte se takođe kad vam kažu da je boja građevinski materijal. Ako ikada budete imali priliku da gradite u granitu, ne zaboravite da je to otmen materijal i da armirani beton postaje građevinski materijal. Ne prestajte da tražite dok ne nađete novi stil za njega. Jer stil stvaraju materijali, objekat, vreme i čovek.”

Arh. površina, odnosno, ravna površina ne moze da uokviri prostor već samo uspeva da ga razgraniči, dok će kriva površina to učiniti upotpunosti. U pogledu prostorne aktivnosti, ravna površina je kao i linija, sasvim neaktivna. Kada je savijena, onda pokazuje svoju aktivnost. Kod ravnih površina konvencijom utvrđujemo šta će biti širina a šta dubina. Sve zavisi od tačke našeg posmatranja, shvaćeno horizontalno, vertikalno ili dijagonalno.

Od posebnog je značaja organizovanost površine. Ona, materijalno definisana, zadovoljava različite stepene organizacije, čime je sračunata i na određenu upotrebljivost. Pod ovim se podrazumeva način spajanja različitih površina u sklopu - odnos površine prema drugoj površini u lancu svih stepena razmatranja jedne namene.To se odnosi kako na slaganje otvora u vertikalnoj projekciji, tako i na odnose površina u horizontalnoj projekciji: otvoreno, zatvoreno, odnosi u veličinama, ograđivanje jedne prema dtugoj nameni ili njihovo međusobno uključivanje, itd., upravo na sve ono što se dešava u višedimenzionalnoj sredini - arhitekturi.

Površina predstavlja rezultat kretanja linija poodređenim zakonitostima. S obzirom na dvodimenzionalnost, površina fizički ne egzistira, ona je u stvari pojam određenog odnosa drugih kategorija, projekcija stanja tih odnosa. Površine su osnovni elementi konstrukcije prostora - one ga uobličavaju i preko određenih materijala realizuju.

POVRŠINA DRUGOG REDA, HIPERBOLOID POVRŠINA - Površina drugog reda; ima ih dve vrste: jednokrilnih i dvokrilnih (dvogranih, dvoplošnih). Oba nastaju obrtanjem hiperbole oko njene ose (jednokrilni oko sporedne, dvokrilni oko glavne ose) tako da svaka njena tačka opisuje elipsu.

POVRŠINSKI ELEMENTI, RAVNINSKI ELEMENTI, ELEMENTI U JEDNOJ RAVNI - Nazivaju se pločama ako su opterećeni pretežno upravo na svoju ravan, a diskovima ako su opterećeni pretežno u svojoj ravni. Kako su nosivost i krutost površinskih elemenata u njihovoj ravni bitno veće od nosivosti, odnosno krutosti upravo na tu ravan, povoljnije je površinske elemente iskoristiti kao diskove nego kao ploče. Površinski elementi u naborima deluju i kao ploče i kao diskovi.
Naborane konstrukcije mogu se svrstati u štapne i piramidne naborane konstrukcije.

PRA FORMA - Forma koja predstavlja uzor, izvor iz kojeg je potekla jedna arhitektonska forma. P.f. moze da ima istorijski karakter, da je nastala u određenim istorijskim uslovima, ili to moze da bude izvorni oblik: prirodni oblik, geometrijski i dr. Arhitektura Louisa Kahna predstavlja oblike nastale prema arhaičkim uzorima (pra formama). Gradeći svoje objekte na uzorima p.f., Kahn izražava svoje verovanje u njih.

PRABROJ »5« - Nije čudo da je broj 5 bio glavni broj Pitagorovaca koji su, kao što je poznato, svo zbivanje u svetu videli u odnosima brojeva. Petougao je bio simbol njihovog udruženja i njihov znak prepoznavanja. Tako je broj 5 u svim vremenima bio temeljni broj i kulminaciona tačka našeg decimalnog brojčanog sistema. Najstariji magični kvadrat u predanju rimskih agrimensora, ima u središtu broj 5 kao aritmetičku sredinu. Zapadnoarapski matematičar Ivan iz Seville donosi isti kvadrat u nešto izmenjenom obliku, sa brojem 5 u središtu. U oba kvadrata je isti prosečni broj 15.

PRAGMATIZAM U ARHITEKTURI I PRAGMATIČARI - Stav prema kojem jedno arhitektonsko delo treba meriti i ceni samo po njegovoj praktičnoj vrednosti i koristi za život. “Istinito” je samo ono arh. delo koje ima praktične vrednosti i koristi. Kod arhitekata pragmatičara, funkcija predstavlja osnovnu odliku jednog arh. objekta a njegova vrednost izrazena je unutar njegove praktičnosti. Najistaknutiji pragmatičari su predstavnici arh. funkcionalizma.

PRAVA - Najkraće rastojanje izmedju dve tačke u ravni ili prostoru. Jednačine prave u ravni : Ax+By+C=0 (opšti oblik) , y = mx + b (eksplicitni oblik), x/a + y/b = 1 (segmentni), x cos w + y sin w - p = 0 (normalni Heseov). Ovde su A,B,C konstante, x,y, koordinate ma koje tačke na pravoj; a, b odsečci koje prava odseca na koordinatnim osama, m = tg a ( a ugao izmedju prave i pozitivne ose X), p dužina normale iz koordinatnog početka povučene na pravu, wugao izmedju te normale i ose X. Jednačine prave u prostoru: Ax+By+Cz+D=0 (opšti oblik, presek dveju ravni), A1x+B1y+C1z+D1, y=mx+a (ortogonalne projekcije na koordinatnim ravnima), z=nx+b; (x – x1)/ cos a = (y – y1)/ cos b = (z – z1)/ cos g(normalni oblik) ili (x – x1)/ L = (y – y1)/ M = (z – z1)/ N ; (L:M:N = cos a : cos b : cos g; x = a1t + b1, y = a2t + b2, z = a3t + b3 (parametarski oblik) gde su a1, a2, a3, b1, b2, b3, konstante; a, b, g, uglovi koje zatvara prava sa koordinantnim osama; x1, y1, z1 koordinate jedne tačke na pravoj, t parametar.

PRAVCI I SMEROVI - Svako mesto ima svoje pravce i smerove. Jedino mesto, kokjeg možemo zamisliti kao mesto bezpravaca, jeste lopta, koja slobodno lebdi u apstraktnom Euklidovskom prostoru. Polulopta, međutim, već izražava suštinsku razliku između horizontalnih i vertikalnih pravaca u egzistencijalnom prostoru. Aristotel je priznavao kvalitetivno razlikovanje gore i dole, ispred i iza, desno i levo kao razlike, ukorenjene u samoj čovečijoj konstituciji i u njegovom odnosu prema gravitacionom polju. Vertikalni pravac je, na primer, linija pada (smer nadole) ili uzdizanja (smer nagore).

PRAVOLINIJSKI SISTEM OBJEKTA - U pravolinijskom sistemu završetka objekta nailazimo na prvom mestu na jednu horizontalnu gredu koja premošćava otvore između stubova ili zidova. Ta greda se zove arhitrav i njena je uloga da stvori podlogu tavanici, da primi teret od tavanice i da ga prenese na podupirače: stubove i zidove. U najstarijim arh. preko kamenih arhitrava keže kamene grede ili ploče jedna uz drugu i obrazuju tavanicu; u grčkoj arh., preko arhitrava je poređan niz poprečnih greda na izvesnom razmaku i tek one nose ploče tavanice.

PRE ASSEMBLED ARHITEKTURA - Naziv za arhitektonske i konstruktivne sisteme koji su proizvedeni u radionici, prethodno pripremljeni i sastavljeni, a zatim u takvom stanju transportovani na mesto gradnje i tamo podignuti ili sastavljeni.

PRE FORMA - Naziv za arh. formu koja je prethodila naknadno podignutoj, novonastaloj formi. P.f. susrećemo kod dogradnji, nadgradnji, adaptacijama i dr.

PREDMER - Obračun količina radova po pozicijama predračuna gradjevinskog objekta. Te količine služe kao osnov za izradu predračuna. Razlikujemo predmere za pretprojekat, za idejni i za glavni projekat. Za pretprojekat se predmer radi približno, prema krupnim pokazateljima, za idejni projekat prema približnim dimenzijama, a za glavni projekat prema dimenzijama iz glavnog projekta.

PREDRAČUN (TROŠKOVI) - Sastavni deo projektnog elaborata koji sadrži predviđeno koštanje gradjenja nekog tehničkog objekta. Sastoji se iz niza pozicija čiji zbir koštanja daje predračunsku sumu, koja predstavlja ukupno predvidjeno koštanje objekta. Predračun može da se radi na osnovu pretprojekta, idejnog projekta i glavnog projekta, prema koijma nosi i naziv. Služi za angažovanje finansijskih sredstava za gradjenje objekta, kao licitacioni dokument, kao osnova za obračun i naplatu radoa od investitora i kao osnova za proveru ostvarenih cena prilikom građenja.

PREDSTANDARD - Je dokumet koji je privremeno prihvatila standardizacijska organizacija i dostupan je javnosti, s namerom sticanja potrebnog iskustva za njegovu primenu na kojoj će se izraditi standard.

PREFABRIKOVANI ELEMENTI - Naziv za arh. ili konstr. elemente koji su prethodno izrađeni u radionici ili fabrici (prefabrikacija), a zatim su doneti na licu mesta gradnje objekta i tamo su montirani na svoji konstr. poziciju. Arh. nastala upotrebom p.e. naziva se prefabrikovana arhitektura, odnosno, konstrukcije se nazivaju prefabrikovanim konstrukcijama. Karakteristične grupe p.e. su: Grupa A. Vrste konstrukcija sklopljene od pojedinačnih delova: A1. Konstrukcije montirane u svoj definitivni polozaj; A2. Konstrukcije prethodno sklapane. Grupa B. Konstrukcije prefabrikovane u celini: B1. Konstrukcije prefabrikovane na gradilištu; B2. Konstrukcije prefabrikovane industrijski.

PREFORMA, ARHITEKTONSKA - Naziv za arhitektonski prototip, model, maketu, crtež ili plan koji predstoji projektovanju ili razradi jednog arhitektonskog projekta. Preformu treba razlikovati od arhitektonske praforme, koja predstavlja izvorni oblik iz kojeg je nastala jedna arhitektonska forma.

PRELAZNI PROSTOR - Predstavlja prostor koji se nalazi između spoljnje i unutrašnje atmosfere jednog arh. objekta.Postize se upotrebom vetrobrana, koji se dimenzioniše veličinom i učestalošću kretanja ljudskih masa, a u prostornom smislu potrebno ga je svesti na nuznost. Po svom položaju i značaju on obezbeđuje vreme potrebno za orijentaciju u prostoru ulaza. To je površina na kojoj se čovek može uveriti u pravilnost svog kretanja, što znači da ne sme da bude uznemiravan na tom pravcu nijednim od tokova kretanja, ili dejstvovanjem neke od funkcija. Prijemni prostor se moze tretirati kao vestibil, hol, prolaz, galerija, razvodnik itd., te osim površine za kretanje (prolaz ili zadržavanje - funkcionalno usmereno na razne tipove međuveza) imamo niz pripremnih funkcija, kao što su: obaveštenja, odlaganje, razne vrste kontrola, kao i razvod prema osnovnom komunikativnom čvoru.

PREMISA, ARHITEKTONSKA - U arhitekturi, oblik, forma ili element arhitektonskog objekta koji je ranije istaknut, odnosno, već pretpostavljen u arhitekturi objekta. Stub je premisa grčkih hramova, luk je premisa arhitekture starog Rima, beton je premisa moderne arhitekture, posebno brutalizma.

PRENDRE LE PARTI (franc.) - Parti je izbor, svrha, značenje ili metoda. Parti pris ima značenje sklonosti, predubedjenja ili pravac, mišljenje; tako, u arhitektonskom kriticizmu parti predstavlja usvajanje ili stav koji predstavlja projekat isto kao i izbor pristupa kad se realizuje jedna idejna shema. Prendre le parti predstavlja donošenje odluke ili opredeljenje, poput onog u arhitektonskom projektu.

PREPOLOVLJENJE KOD GRAĐENJA - Ovaj niz prepolovljenja važan je i za standardizovanje u građevinarstvu, ali nije došao do izražaja pri projektovanju u poslednjim decenijama kao što je to bio slučaj u epohama klasičnog građevinarstva. Naročito dobar primer prikazuje osnova palete poznatog arhitekta A.V. Palladia, iz vremena renesanse. Prostorije s obe strane ulazne dvorane tako su poređane da je svaka dalja prostorija za polovinu manja od prethodne. Kao u puževoj kućici prolazi se kroz prostorije koje su redom u pola manje: ulazni hol = 1/1 E, prostor za primanje = ½ E, susedna prostorija = ¼ E, sporedna prostorija = 1/8 E, kabinet = 1/16 E. Kod klasičnih osnova iz vremena renesanse ovako se polovljenje svuda javlja, iako retko kad tako dosledno kao kod Palladia.

Opšte uzeto deljenje površina za arhitekte nije tako važno kao deljenje dužina i širina prostorija i cele zgrade. Te su mere većinom u jednostavnom međusobnom odnosu. One su po pravilu cele osnovne mere (lakat = 2 stope), ili njihova ½, retko ¼ ili ¾. Stupnjevanje naviše često je provedeno udvostručavanjem 4, 8, 16, 32 itd. Kao primer za to može nam najbolje poslužiti originalni opis gradnje, uz nacrt jedne palate od Leonarda da Vinčija: »Stepenište je jedan i ¾ lakta (bracci) široko i u kolenu zavinuto (inginocchiata). Ono ima svega 16 lakata sa 32 stepenice od kojih je svaka ½ lakta široka, a ¼ lakta visoka, a odsek gde stepenište zavija je 2 lakta širok, a 4 lakta dug. Zid koji deli jedno stepenište od drugog je ½ lakta debeo, a širina stepenice iznosiće 2 lakta, jer dvorana treba da bude za ½ lakta šira. Ova će dvorana biti 21 lakat dugačka i 10 ½ lakata široka, i tako će biti dobro. Dvorani ćemo dati visinu od 8 lakata, iako bi imala pravo da bude isto toliko visoka koliko je široka. ali meni izgledaju takve (prostorije) melanholične, jer kod tolike visine ostaju mračne, a stepenište bi onda bilo prestrmo, previše uspravno.«

PRESECI KROZ OBJEKAT - Preseci nam označavaju i pokazuju konstrukciju i unutrašnjost objekta. Oni predstavljaju vertikalno presečen objekat u glavnim pravcima (podužni, poprečni preseci). Prema tome, iz ovih crteža vide se presečeni zidovi, presečene tavanice i njihov međusobni odnos i ortogonalne projekcije unutarnjih zidova koji ograničavaju prostore, sa njihovom arhitektonskom obradom. Iz preseka vidimo i visinu pojedinih prostorija i njihov oblik.

PRESEK (nem. Geschoss, Schnitt) - V. Preseci. U arhitekturi ili umetnosti gradnje, najčešće upravan presek kroz jednu građevinu ili jedan njen deo. Presek može da bude načinjen u pravcu podužne ose građevine (poduzni presek) ili upravno na nju (poprečni presek). Presek je nacrt kod građevinskih planova dobiven povlačenjem zamišljene horizontalne ili vertikalne ravni kroz objekt na njegovim karakterističnim mestima. Iz njega se vide: debljina zidova i konstrukcija, vrsta materijala, dužine, širine, visine i relativne i apsolutne kote. Puni delovi u preseku su šrafirani ili obojeni.

PRESEK, INTERSEKCIJA - Naziv se medjusobni presek arhitektonskih konstruktivinih i drugih elemenata, kao na primer kod intersekcije rebara jednog gotičkog svoda.

PRETPROJEKT - Prethodni projekt, koji se radi obično u maloj razmeri, pri čemu se daju opšte dispozicije objekta sa najglavnijim dimenzijama, oblacima i raspodelom. Služi kao predstudija, a i za dobijanje približnog finansijskog efekta, a i za dobijanje približnog finansijskog efekta radi uporedjivanja raznih varijanti rešenja. a puteve i železnice radi se u razmeri 1:25000, 1:50000 i 1:100000, za zgrade u razmeri 1:200, a za mostove 1:200 i 1:500. Za arhitektonske objekte nosi naziv program.

PRETRPANOST U ARHITEKTURI - Naziv za prenatrpanost ornamentike, različitih arhitektonskih elemenata, stilova, konstruktivnih delova, materijala, boja, tekstura, koja se može javiti na jednom arhitektonskom objektu. Pretrpanost je naglašena u baroku, posebno rokokou, a nasuprot pretrpanosti postoji stav purista u arhitekturi, koji naglašavaju »manje je više«, što znači, što manje materijala, elemenata u enterijeru, to će enterijer da bude arhitektonski i estetski kvalitetniji.

PRIGUŠIVANJE VIBRACIJA - Pod prigušivanjem vibracija podrazumeva se postupno smanjivanje njihovih amplituda sve do stanja mirovanja kad se radi o slobodnim vibracijama, odnosno sprečavanje rezonancije kad se radi o prinudnim vibracijama. Vibracije se prigušuju zbog trenja medju česticama materijala, odnosno zbog nepovratnog pretvaranja u toplotu dela energije koji podrhtavanje tla za vreme potresa unosi u konstrukciju. Prigušivanju vibracija pridonosi viskozno prigušivanje, koje zavisi o frekcenciji vibracije, i histerezno prigušivanje, koje ne zavisi o toj frekcenciji.

PRIGUŠIVANJE ZVUKA - Smanjivanje energije zvuka koji prolazi kroz neku pregradu, ili se od nje odbija; zavisi od izolacione sposobnosti materijala, od stukture pregrade i od veće ili manje moći upijanja zvuka.

PRIMA U ARHITEKTURI, PRIMA = KVADRAT 1:1 - Prima u arhitekturi je ona harmonijska osobina koja kao dvostruki, jednako visoki C, sadrži u sebi prvi sklad (prvu konsonancu) od 1:1 (broj titraja 256:256), titranem žice u vazduhu koji je okružuje. Ova proporcija prime odgovara kvadratu sa odnosom stranica 1:1.

PRIMARNE BOJE, OSNOVNE BOJE (engl. primary colours, primaries) - Boje: crvena, plava i žuta. Boje iz kojih proističu sve ostale, a koje same ne mogu da budu dekomponovane.

PRIMARNE STRUKTURE (engl. primary structures) - Bazični elementi umetničkog rada. U arhitekturi, elementi osnovne koncepcije arhitektonskog objekta u kompozicionom, prostorno – organizacionom ili konstruktivnom smislu.

PRIMARNI OBLIK - Osnovni oblik, prvobitni oblik, naročito kod kristala.

PRIMORDIJALNA ARHITEKTURA - U istoriji arhitekture, naziv za prvobitne arhitektonske forme i prvobitne objekte, koji su predstavljali prapočetke ljudske delatnosti građenja.

PRIRODA KAO ARHITEKTA - Pojam se odnosi na prirodno stvorene arh. forme, koje imaju sve karakteristike arhitektonskih građevina. Naša sklonost da gledamo stalaktitske pećine misleći pri tom na katedrale ili da vidimo zamkove u izrezbarenim stenama ne odaje ni naročitu maštovitost ni smisao za umetnost. Primer p.k.a. predstavlja Ciudad Encantada, Začarani grad, oko 180km istočno od Madrida, je formacija krednih sedimenata koja se prostire na oko dva kvadratna kilometra. Fantastični oblici sa karakterističnim prepustima predstavljaju izuzetan prizor i nisu potrebna nikakva maštovita poređenja sa arh. da bi se u njima uživalo. Takođe, u Africi, postoji običaj da se izdubljuju meka debla drveta baobab Adansonia digitata, koja se koriste za stanovanje.

PRIRODNE STRUKTURE - Poređenje živih i tehničkih konstrukcija nije zanimljivo samo u pogledu forme već naročito i u pogledu interne strukture, pogotovo komparacija prirodnih ljuski sa najnovijim lakim konstrukcijama. Prva dela čoveka ličila su na pećine, na ptičija gnezda i na konstrukcije koje su pravile životinje, ali nimalo na strukture živih bića koje su još u najdavnija vremena dobila savršene forme. Kod uporedjivanja različitih konstruktivnih sistema za jedan odredjeni slučaj kao merilo može da koristi utrošak materijala i energije. Otpornost u odnosu na naprezanja od pokretnog opterećenja i sopstvene težine je cilj kome teže i tehničke i žive strukture. Medjutim, ni najveća dostignuća u oblasti tehničkih struktura nisu dostigla kapacitet prirodnih struktura. Frei Otto, Helmcke i Krieger istraživali su ljuske mikroorganizama sa stanovišta lakih konstrukcija i konstatovali naročito visok kapacitet ljuski diatomeja čija je ljuštura od staklastog silicijuma. One nisu glatke već imaju rešetkastu strukturu. Na ovu diatomeju veoma podseća kupola od prefabrikovanih armiranbetonskih rebara Buckminster-a Fuller-a. Zahvaljujući svojoj konstrukciji ljuske diatomeje izdržavaju izvanredno visoke sile. Izgled diatomeje ima sličnost sa kupolama (Nervijeva Sportska palata u Rimu). Inspirisan prirodnim strukturama Frei Otto predlaže rešenja lakih konstrukcija sa krutim uglovima i u vidu rapčlanjenog roštilja. Le Ricolais je istražujući triangulisane strukture ukazao na jednoćelijske mikroorganizme redilarije koji žive u morskim dubinama izloženi ogromnim pritiscima. Kod ovih organizama mogu se zapaziti tetraedarske strukture sa bočnim površinama od trougaonih okaca i grananje kao kod drveta, strukture sa pritisnutim sistemom spolja i sistemi sa radijalnim grananjem u više etaža. Le Ricolais je u svojim istraživanjima oblika i slika koje se u njima javljaju koristio topologiju i teoriju grafa i pomoću njih dolazi do odredjenih statičkih karakteristika. Komplikovane strukture kao što je kost po svojim performansama daleko nadmašuje najboje čelične konstrukcije. Tehničke strukture Le Ricolais-a izražavaju konstruktivne principe živih organizama ("Sferovektor" sa 6 horizontalnih prstenova). U laboratorijama fakulteta i instituta širom sveta, u ateljeima konstruktora i arhitekata nastaju modeli i crteži novih struktura koje se istražuju. Nema nikakve sumnje da će one najbolje biti realizovane jer je ne samo ekonomija na njihovoj strani. Novi oblici proizašli iz zakona maksimalnog kapaciteta sve će se više razlikovati od onih koje je stvorila dosadašnja tehnika. Slično kao u aeronautici i u arhitekturi će strukture postajati sve više prilagodjene zakonima fizike i zahtevima za minimumom rada i materijala, iz čega će nastati nove iznenadjujući interesantne forme.

PRIRODNI DETALJ (nem. Naturdetail) - Prikaz jednog detalja u prirodnoj veličini (razmera 1:1).

PRIRODNI SISTEMI - Obuhvataju sisteme istorodne prirode koji postaju nezavisno od ljudskog delovanja. U svom nastajanju, kretanju i gubljenju, podvrgavaju se opštim zakonima prirode. To su geološke, kosmičke i biološke sredine. U ovim sistemima javio se život kao najviša manifestacija organizovanosti materije, u kom ambijenti je sledila i pojava čoveka. Svojom sposobnošću da donosi odluke, čovek je najsavršeniji sistem zasada poznat u univerzumu. On je i sam postao tvorac dve grupe sistema: tehničkih i organizacionih.

PRIRODNOST, NATURALIZAM (prema lat. natura priroda, engl. naturism) - 1. Filosofska teorija koja za svoje ishodište uzima prirodu kao primarnu i jedinu stvarnost i izvor svih zbivanja u svetu. 2. U oblasti lepih umetnosti i književnosti, naturalizam je pravac koji za svoj predmet i umetnički uzor uzima prirodu, elementarnu, sirovu, divlju i život, onakav kakav jeste, bez ulepšavanja i i dealizovanja. Kao umetnička tendencija, naturalizam se raširio evropskom kulturnom scenom u drugoj polovini XIX veka iskazujući se kroz razne umetničke pokrete i stilove, u vidu odsustva onih opštekulturnih kriterijuma koji umetnost žele trajno da uzvise do sklada, ravnoteže i savršenstva.

PRIVATNOST U ARHITEKTURI - Naziv za arhitektonsko rešenje ili arh. objekt koji je podignut prema osnovnim principima izdvajanja intimnih funkcija čovekovog stanovanja i uopšte, izdvajanja stanovanja od drugih funkcija arh. objekta ili urbanog sistema.

PRIVREMENE GRAĐEVINE - Sve građevine koje spadaju u pripremne i pomoćne radove. To su: radionice, skladišta, barake za stanovanje, razne nastrešnice, fabrike betona itd.

PRIVREMENI OBJEKT - Građevinski objekt koji se gradi na gradilištu za smeštaj radnika i materijala, ili privremeni put, železnica itd. koji su potrebni da bi se mogao izgraditi osnovni objekt.

PROBLEM MASE I OTVORA - Problem mase i otvora, koj se najoštrije nameće u rešavanju, komponovanju vertikalnog plana, a čime su određeni njihovi međusobni odnosi, i u tehničkom smislu nemoguće je odvojiti od unutarnjeorganizacije korišćenja prostora, znači odnosa upotrebnog predmeta i kretanja. Još i u klasičnom shvatanju arhitekture, taj odnos je bio odlučujući. Masa zida je bila mesto gde se vršilo okupljanje predmeta upotrebe, a potezi osovinskih linija dali su podsticaj za centralna eksponiranja važnih i odlučujućih namena. Kod ovih postupaka veličine prostora omogućavale su njihovo dobro korišćenja. A kada su ova shvatanja preneta i na građanske prostorne mogućnosti, tada su se pokazali njihovi funkcionalni nedostaci, i umesto omogućenog kretanja nestalo je saplitanje.

PROCENAT IZGRAĐENOSTI ZEMLJIŠTA - Procenat izgrađenosti zemljišta izražava odnos površine pod zgradama prema određenoj površini stanovanja. Pr=(Pzx100)/Pj. Gde je: Pr = procenat izgrađenosti, Pz = površina pod zgradama, Pj = površina jedinice. Ovaj procenat označava izgrađenost povšine prema ukupnoj površini i pokazuje dopunjujuće slobodne neizgrađene površine koje ostaju u jedinici stanovanja posle izgradnje svih objekata. Slobodne površine poboljšavaju higijenske uslove stanovanja putem ozelenjavanja i aeracije, i pružaju bolje uslove insolacije. Procenat izgrađenosti kod starih nasleđenih delova gradova iznosi 80-85%. Ovako veliki procenat stvorio je nehigijenske uslove stanovanja u stambenim blokovima i uzanim ulicama sa izgrađenim objektima sa obe strane u vidu koridora.

Procenat izgrađenosti zavisan je od sistema izgradnje. Kod sistema zatvorenih blokova procenat izgrađenosti raste, dok kod otvorenog sistema gradnje i koncepcije slobodnih individualnih objekata, procenat opada. Izgradnja u visinu smanjuje procenat izgrađenosti, a povećava slobodne površine. Procenat je zavisan od dispozicije objekata, odnosno, od njihovog međusobnog rastojanja. Prateći objekti povećavaju procenat izgrađenosti. Prosečnu gustinu izgrađenosti kod jedinice stanovanja treba obračunati sa 20-30%. Povećanje procenta izgrađenosti preko 30% stambene jedinice pogoršava higijensko-zdravstvene uslove stanovanja.

PROCES ARHITEKTONSKOG PROJEKTOVANJA - Predstavlja pre svega umnu radnju, ali koja je usmerena ka sasvim jasnom polju čiji su ciljevi, po Vitruvijevim pravilima, solidno građenje, udobnost i lepota. Ovaj težak cilj zahteva dugo i duboko razmišljanje, metod sačinjen od stalnih provera zbog kojih se javlja potreba za svesnom kritičkom aktivnošću, kojoj će se moći pridružiti i ostale osobe koje će arhitekta pozvati u pomoć. Leon Battista Alberti piše o ovom aspektu procesa arhitektonskog projektovanja: “Nikada neću zanemariti da preporučujem ono što su običavali da rade najbolji arhitekti: razmišljati i ponovo razmišljati o delu kojem treba pristupiti u celini i proučiti njegove posebne delove, služeći se ne samo crtežima već i maketama (...) i koristeći se savetima stručnjaka.” Radnja projektovanja nije samo čisto prenošenje jedne početne, u svojim osnovnim crtama već određene umne zamisli, nego autokritički proces, i zahteva odvajanje od dela koje može da bude plod samo dugih i strpljivih iščekivanja, potrebnih da bi se u duši umirilo oduševljenje za tek započeto delo, da bi se zatim ponovo vratila k njemu još jednom razmišljajući, kako “tvoj sud o onome što si projektovao ne bi bio pod uticajem ljubavi prema invenciji, već zasnovan na spokojnom razmišljanju”. A to je ideja o “recherche patiente” koju će i Le Corbusier izabrati kao obelezje svog hrabrog dela.

PROČELJE, FRONT, FASADA (engl. front, franc. facade, nem. Fassade, ital. facciata) - Spoljnja zidna površina zgrade koja ima istaknuto praktično i umetničko značenje u koncepciji građevine kao njen jauočljiviji deo. Zidna površina na kojoj se nalazi glavni ulaz u građevinu, pa je zbog toga raskošnije istaknuta, zove se glavna fasada - glavno pročelje, za razliku od bočnih fasada - pročelja kod slobodno situiranih objekata (vila, dvoraca, solitera, crkava itd.) i začelja na straznjoj odnosno dvorišnoj strani zgrade.

U zgradama profane i sakralne namene monumentalnog obelezja p. kao njihov značajni deo često je nezavisno od ostale konstrukcije. Prema karakteru vremena i stila, te shvatanjima graditelja, pročelja oblikuju arhitektonsku celinu kompozicijom otvora i masa, ispusta i profilacija te izborom materijala. Glavna obeležja pročelju daje namena zgrade i njen položaj u sklopu ulice, trga ili parka, a u njemu se odražava unutrašnji raspored prostorija. Kod ant. hramova i njihovih klasicističkih replika pročelja su oblikovana svečanim nizom stubova, polustubova i pilastara kojima se prilazi stepeništem. U pročeljima ant. građevina glavni je element arhitektonske ekspresije ponavljanje istog motiva (stubovi, lukovi). Preuzimajući oblik rim. bazilike, starohrišćanske i romaničke građevine zadržavaju na svojim pročeljima elemente konstruktivnog profila glavnog višeg broda uz koji se pružaju niži bočni brodovi; na izdignutom frontalnom delu srednjeg broda nalazi se veliki okrugli prozor (rozeton) koji uz portale i nizove arkadica predstavlja glavni ukras romaničkih p. U nekim područjima zvonik već rano postaje sastavni deo p., uklapa se u njega i pruža tipičnu sliku romaničkih i got. crkvenih građevina. U got. dekorativni elementi ugušuju konstruktivne akcente pročelja. U profanim građevinama - izuzevši burgove - toranj ostaje deo p. u toskanskim gradskim kućama (case-torri). - Harmonično interpretiranje p. kao strogo raščlanjene zidne mase s otvorima dobija najsnažniji izraz u renesansnoj palati (Pal. Farnese u Rimu). Nakon ovakve jednostavne stereometrijske forme, koja se s palata i dvoraca prenosi i na crkvenu arh., afirmiše se postepeno barokno raščlanjenje koje razbija strogost kompozicije virtuoznim uvijanjem ili izbočavanjem zidne površine p., njenim razbijanjem na nezavisne elemente kao što su raznovrsni rizaliti kao i bogatom primenom dekorativnih elemenata (volute, timpani, venci, stubovi, pilastri).

Nakon klasicističke faze koja se vraća smirenim zatvorenim p. parietalnog tipa ili manjim porticima, te nakon razdoblja ist. stilova (imitacije ranijih shema p.), na prekretnici XIX i XX v. p. poprimaju u razdoblju “Stila 1900” i “Secesije” raznovrsne oblike u kojima dolazi do izraza široko individualna ekspresija. Ovu slobodu još više potiče zamah u tehničkom napretku koji, oduzevši zidovima zadatak nosivosti, pruža neograničene mogućnosti oblikovanja p. Jaka ekspresivnost postignuta upotrebom metala i stakla, koju uvodi O. Wagner (palata Poštanske štedionice u Beču), postaje sve češća u savremenoj arh. funkciuonalističkog (Le Corbusier) i organskog (F.L. Wright) smera. Savijene linije plana koje prate trake jednako savijenog stakla daju p. karakter membrane uz koju je sa strane prislonjen ulaz (F.L. Wright, upravna zgrada Johnson Wax Co.). Oplata pročelja staklom otkriva unutrašnju konstrukciju zgrade (oblakoder Seagram - Building, New York, L. Mies van der Rohe) te tako nestaje p. u klasičnom smislu; svojim staklenim površinama ono deluje dematerijalizovano.

PROFANA ARHITEKTURA (lat. profanus: koji se nalazi van hrama) - Arhitektura koja služi svetovnim (dakle necrkvenim) ciljevima. Naziv sa svakidašnju, svakodnevnu arhitekturu, namenjenu standardnim, svakidašnjim korisnicima. Profana arhitektura obuhvata zadovoljenje standardnih, svakodnevnih, profanih potreba stanovnika, za razliku od na pr. sakralne gradnje, koja zadovoljava potrebe čovekovog verovanja u boga i potrebe njegovog kulturnog uzdizanja. U istoriji arhitekture, profanom arhitekturom se smatrala sva ona gradnja koja se odvijala izvan hrama ili dvorca, gradnja objekata za prosto stanovištvo, gradnja "neplemićkih" objekata i karakteristika. Profana arhitektura tokom istorije arhitekture nije imala značajnije kvalitativne karakteristike.

PROFANA GRADNJA (nem. Profanbau) - Naziv za neku građevinu bez kulturnih odrednica. Svakodnevna gradnja za standardne, svakodnevne korisnike.

PROFIL TLA - Vertikalan presek tla koji pokazuje debljine, karakteristike i raspored slojeva kao i vrste zemljanih materijala na koje se nailazi u nizu bušotina duž određene linije ispitivanja.

PROGRAMI, ARHITEKTONSKI - Predstavljaju osnovni dokument na bazi kojeg se vrši projektovanje jednog arh. ili građevinskog objekta. Program sadrži sledeće karakteristične celine: projektni zadatak (arhitektonski ili urbanistički), funkcionalne karakteristike, sadrzaj objekta, program namena, kapacitete, finansijski program i dr.

PROIZVODNA MERA - P.m. obuhvataju kod građenja bez spojnica građevinskim modularnim merama. Kod građenja sa spojnicama p.m. proizilaze iz građ. modularnih mera kad se oduzmu spojnice.

PROJEKAT ORGANIZACIJE GRADILIŠTA - Je elaborat kojim se reševa način gradnje objekata s obzirom na raspoloživa sredstva, uz osiguranje kvaliteta radova, u najpovoljnijim rokovima i s najmanjim troškovima. Uz projekat se daju rešenja za izvršenje predradnji, kao npr. osposobljenje zemljišta za gradnju objekta (devijacije vodotoka, predlaganje pruga i puteva, rušenje postojećih objekata i sl.) te za pripremne i završne radove. Primenom operativnog istraživanja i upotrebom elektronskog računara odabira se najpovoljnija varijanta tehnoloških i organizacionih rešenja. Projektovanje organizacije jeste deo pripreme rada. Tehnolozi, planeri i organizatori proizvodnje rešavaju tehnička, ekonomska, pravna, socijalna, psihološka i ostala pitanja. Gradnja objekta je složen zadatak s pojedinačnim rešenjima, i sadrži npr. Zemljane radove, betonske, zidarske, završne radove i drugo, pri čemu treba uskladiti pojedinačna rešenja s kompleksnim zadatkom. Projekt organizacije gradnje obradjuje postupno pojedine elemente (delove projekta) prema fazama rada sve do utvrdjivanja cene koštanja objekta, ako se pretpostavi da će se radovi izvesti uz predvidjene uslove.

PROJEKCIJA (Mat.) (nem. Projektion):

1. Projekcija neke figure na nekoj ravni (projekcionoj ravni) jeste figura koja se dobija kad se iz svake tačke date figure povuku paralelne prave do ravni (paralelna projekcija) ili ako se iz jedne tačke (centra) kroz sve tačke date figure povuku prave do ravni (centralna projekcija) (v. Ortogonalna projekcija).
2. Izgled, prikaz nekog objekta putem njegovog projiciranja na površinu ili projekcijsku ravan. Projekcija može da bude: a) normalna projekcija, b) kotirana projekcija, c) izometrijska projekcija – izometrijska aksonometrija (izometrija), d) dimetrijska aksonometrija, e) trimetrijska aksonometrija, f) izometrijska vojna projekcija, g) izometrijska konjanička projekcija.
3. Element ili elementi jedne građevine koji su istureni ispred konstruktivne mase fasadnog zida, kao što su ispadi, kantilever (cantilever), oriel i sl.

PROJEKCIJA BUDUĆE SREDINE - Prilikom arhitektonskog projektovanja vrlo je važna projekcija buduće sredine, koja se ugradjuje u budući arhitektonski oblik i prostor uopšte. Vrše se sledeće projekcije buduće sredine: sa aspetka razvoja prostora, sa aspekta razvoja potreba, sa aspekta razvoja standarda. Razvojni podaci se koriste da bi se izvršilo dimenzionisanje budućeg prostora, kako u smislu površina, tako i u smislu dimenzionisanja potreba budućih korisnika.

PROJEKCIJA BUDUĆEG DRUŠTVA - Prilikom urbanističkog i arhitektonskog projektovanja vrši se projekcija budućeg društva, da bi se precizno utvrdile potrebe na koje je potrebno odgovoriti putem arhitekture. Projekcija budućeg društva se vrši sa sledećih aspekata: socijalna projekcija, kulturna projekcija, ekonomska projekcija, tehnološka projekcija, razvojna projekcija.

PROJEKT ENTERIJERA, SADRŽAJ - Svaki projekt enterijera treba da sadrži: projekte dispozicije i oblikovanja fiksnog nameštaja, pokretnog nameštaja, opreme, osvetljenja, obrade podnih i zidnih površina, klimatizacije, posebne detalje enterijera, izbor materijala u enterijeru, izbor boja i tekstura.

PROJEKTANTSKI EGO - Predstavlja specifičnu psihološku karakteristiku arhitekte projektanta, koja naročito dolazi do izražaja prilikom prihvatanja ili odbijanja da primeni određeno nametnuto projektantsko rešenje. Uzrok ove česte pojave treba tražiti u korenima njegovog stručnog obrazovanja. Na samom početku svog školovanja, mladi arhitekti uče da projektuju objekte koji se izdvajaju iz svog okruženja i koji se lako prepoznaju kao “objekti koje su projektovali arhitekti”. To je zacrtani savremeni ideal kreativnosti. Malo je poznatih arhitektonskih imena koji imaju običaj da projektuju neupadljive objekte. Baš naprotiv, nova zgrada najčešće “na sav glas” najavljuje svoje nadmoćno prisustvo.

Potreba za ličnim izrazom ima koren još u romantizmu XIX v., što predstavlja “afirmaciju genija na delu”, makar i po cenu samog okruzja. Ovakav pristup je neodvojiv od današnje nepotrebno uske definicije arhitektonske kreativnosti. Prema sadašnjem stanju svesti, arhitekti teško mogu da se osećaju kreativnim, ukoliko se njihovi objekti utapaju u svoje okruženje, iako to čine sasvim umešno.

S druge strane, odgovornost arhitekata se značajno razlikuje od odgovornosti drugih umetnika. Slike su izložene u muzejima i ljudi mogu da odlučuju da li žele ili ne žele da ih vide; arhitektura bez poziva ulazi u svačiji život. Jednostavno, ako i naivno rešenje ovog konflikta između projekta vrednog poštovanja i onoga koji je rezultat subjektivnog stava je izmena definicije “kreativnog arhitektonskog izraza” da obuhvati između ostalog, i objekat koji se dobro uklapa u svoje okruzenje. Prema tome, treba potisnuti sirov tip kreativnosti - originalnost kroz novotarije - i naglasiti rafiniranost unutar estetskih granica datog vizuelnog okruzenja, bilo ono moderno ili tradicionalno.

PROJEKTNI KRITERIJUMI - Naziv za kriterijume koji definišu jedan arhitektonski projekat. Projektni kriterijumi su najčešće sadržani unutar projektnog zadatka i mogu da budu: opšti projektni kriterijumi i posebni projektni kriterijumi. Projektni kriterijumi se odnose na: standarde, tehničke propise, potrebe korisnika i dr. kriterijumi se vezuju za: tipologiju arhitektonsko-gradjevinskih objekata, funkcionalnost objekata (funkcionalni kriterijumi), svrsishodnost arhitektonskih oblika, održivost oblika, ekonomski kriterijumi, kulturni kriterijumi, socijalni kriterijumi.

PROJEKTNI ZADATAK - Da bi se izvršilo arhitektonsko projektovanje, potrebno je da se definiše projetni zadatak, koji postavlja zadatke i ciljeve arhitektonskog projektovanja. Prilikom analize projektnog zadatka, posebna pažnja se obraća na: karakteristike projektnog zadatka, sadržaj projektnog zadatka, prostorna ograničenja projektnim zadatkom, ekonomska ograničenja projektnim zadatkom, tabele površina, tabele namena, željene odnose površina, cilj projektnog zadatka, dinamiku realizacije projekta. Problemi koji proističu iz projeknog zadatka su: problemi opteg karaktera, posebni problemi, eksterni problemi, interni problemi, problemi nastali iz (ne)mogućnosti primene standarda.

PROJEKTNI ZADATAK, CILJ - Osnovni deo projektnog zadatka sadrzi program kao izraz prostornog sadrzaja objekta. Programom se utvrđuje: kategorija objekta, struktura i kapacitet, funkcionalni zahtevi, tehnička i materijalna sredstva i svi drugi posebni uslovi kao neophodni element zadatka. Kategorizacija arhitektonskog objekta nije neka precizno sistematizovana podela na pojedine grupe i varira u širokom rasponu od stambenih zgrada preko društvenih i drugih objekata javnog karaktera do mnjih ili većih prostornih zahvata urbanizma. Kapacitet moze biti višestruko označen, ili kao data površina, ili kroz određeni broj stanova, kreveta, radnih mesta, jedinica prostora, bruto-produkta ili na neki drugi način izražena veličina. Dok struktura određuje prostorni odnos elemenata i princip njihove organizacije, kapacitetom se prejudicira sav kvantum arhitektonskog prostora.

Posebnim uslovima programa, koji mogu biti i fakultativno dati, obuhvataju se razni aspekti vezani za specifičan karakter, značaj, dispoziciju ili neki drugi vid budućeg objekta. Ovde spadaju svi elementi lokacije, kao deo urbanističkih uslova, prirodni i geografski preduslovi, okvirna finansijska i materijalna sredstva izgradnje, faze realizacije i dr. Valja napomenuti da je od posebnog značaja interesa da se arhitekta-projektant neposredno uključi u rad na konstrukciji programa i projektnog zadatka koji iz njega proističe, čime u znatnoj meri olakšava sebi predstojeći napor oko rešavanja svih elemenata, od koncepcije do detaljne razrade.

PROJEKTOVANJE I KONSTRUISANJE - Za probleme prostora ova dva izraza su sinonimi jedan drugome. Prvi je nešto mlađi izraz a oboje označavaju sumu rada u ostvarenju fizičkog okvira buduće ili obnavljanja postojeće sredine. Nepotrebne specijalističke podvojenosti praktikovane u našem vremenu da bi se došlo do ove veštačke podele rada najviše su uticale na osiromašenje struktura a u društvenom smislu su omogućile neograničenost manipulacije - dakle, trijumf birokratskog vladanja ljudima.

PROJEKTOVANJE U ARHITEKTURI - Projektovanje kao faza u stvaranju prostora predstavlja, između ostalog, utvrživanje sadržine - procesa koji se u njemu odvijaju. Njih izražavamo sklopovima i raščlanjujemo u jedinice i skupove definišući ih njihovim sredstvima. Jedan projektovani sklop moguće je mnogostruko analizirati sa različitih stanovišta, kada se utvrđuje priroda njegovog sastava i uzajamnog delovanja, pri čemu vešta ruka analitičara može to pojedinačno razmatranje prikazati odsudnim. Ali to ne zanči da bi u procesu projektovanja samo zbir pojedinačnih posmatranja arhitekture dao rezultate. Pokušaj da mnoge činjenicee iz oblasti projektovanja uvrstimo u sistematske preglede, a da pri tome nisu određeni međusobni odnosi ovih podataka u svim nivoima rešavanja, pokazuje u svakodnevnoj praksi projektovanja očigledne nedostatke. Neuvažavanjem dinamičnosti odnosa u jedinicama i celinama ove sistematizacije veoma brzo zastarevaju, gube svoju aktuelnost.. Netreba shvatiti da je ovo posmatranje usredsređeno samo na horizontalni i vertikalni plan Naprotiv, ono se kao postupak proteze na sve faze pa obuhvata i oblikovne elemente, njihov proporcijski odnos, materijalni sastav, odliku strukture, sklop u njegovom potpunom značenju. Istraživanja u ovom pravcu - u bilo kom momentu - ukazuju na celinu, sklopove i njihovu međusobnu povezanost; jedinačne vrednosti utvrđene analitičkim postupcima definišu se isključivo svojim međusobnim odnosom. Ovde jedinice dobijaju svoje značenje tek u određenim odnosima u sklopu: izabrana jedinica neke namene ne moze biti apstraktno definisana. Ona je uvek proizvod tumačenja odnosa te jedinačne namene prema svim višim namenama. Pod višom namenom potrebno je podrazumevati sve one koje definišu prostor u neprekidnom lancu od jedinica ka urbanoj, gradskoj, svetskoj sredini. Tako se ove jedinice, obzirom na mesto ili stepen posmatranja (prostor, grad, zemlja, itd.), mogu pojaviti na različitim nivoima.

Veličina i kvalitet podataka koji definišu proces projektovanja pod određenim uslovima, a u datom osmatranju su ocenjeni kao najviša jedinica, moguće je da na višem nivou, u sledećoj sredini, u drugim međusobnim odnosima ove nove sredine učestvuju kao polazne jedinice njenog obrazovanja. Želeći da otkrivanjem ove unutarnje zavisnosti pojedinačnih istina, upravo definisanjem odnosa u sklopu, prikazemo projektantski postupak, prisiljeni smo da se odlučimo za deduktivno-analitičku metodu: prihvatajući da su u svakoj jedinici ili onome što nju definiše vidljiva i zamršena svojstva sklopa. Utvrđujući polazne vrednosti za organizaciju nekog sklopa, kao i pravila kojima se te jadinice uvršćuju u njih, zahteva se prisustvo sveukupnog posmatranja odnosa u pojavama. Arhitekt prati promenljive procese svakodnevnog zivota u čijem totalitetu nalazi odgovor za potrebu stalnog modelovanja ovih jedinica, kao i njihovog stepenovanja prema uslovima različitih sredina.

Određujući vrednosti prostora u novoj sredini ispitujemo uslove aktivnosti korisnika u svetu bioloških, socijalnih i tehničkih razmatranja a u odnosu na već postojeću prirodnu, urbanu sredinu. U tom dvojnom sukobu zasniva se kvalitet nove sredine podložne ispitivanju i određivanju hijerarhijskog odnosa među vrednostima. Tako posmatrana svaka arh. organizacija je samo jedan stepen mogućih sredina u neprekinutom lancu od biološke jedinice, preko porodice, grada, zemlje, itd.

Iz tih razloga projektovanje zahteva ispitivanje ne samo odnosa među različitim stepenima sredine, već i među veličinama koje omogućavaju osnovnu upotrebljivost prostora. Veličine se brojem i kvalitetom potrebnih podataka razlikuju; svaka od njih podrazumeva postojanje sadrzaja nizeg reda - ali ne prosti zbir - kao i uslove za njeno razvijanje u jedinicu višeg reda. Prema metodi za koju smo se odlučili - deduktivni-analitičku - odgovor na naše osnovno pitanje izgrađivaće se u razvijanju saznanja, a naš dalji interes biće usmeren ka očiglednom prisustvu arhitekture u našem vidnom polju. Njena celina se uvek javlja prvenstveno kao rešenje odnosa prirodne i nove sredine i međusobnog odnosa korisnika i njenih svojstava.

PROJEKTOVANJE ZGRADA U POTRESNIM PODRUČJIMA - Projektovanje zgrada koje bez većih oštećenja mogu izdržati potres one intenzivnosti koja se može očekivati na području gde će biti izgradjene. Zgrade otporne na potres moraju, osim zahteva koji vrede za sve zgrade, zadovoljti i dodatne zahteve. Da bi se formulisali dodatni zahtevi, uvode se pojmovi koji nisu potrebni kad se projektuju konstrukcije uzvan potresnih područja, a to su: dukatilnost materijala i konstrukcija, prigušivanje vibracija te apsorpcija i disipacija energije.

PROJEKTOVANJE, ELEMENTI PROCESA PROJEKTOVANJA - Postoje sledeći karakteristični elementi procesa projektovanja: ideja, skica, analize skice, razrada ideje, radno idejno rešenje, idejni projekat, razrada idejnog projekta, analize idejnog projekta, sinteza, definisanje projekta, definitivno opredeljenje projektong rešenja, vrednovanje definitivnog opredeljenja projektnog rešenja.

PROJEKTOVANJE, KONSTRUKCIJSKO - Pronalaženje što povoljnije nosive konstrukcije koja zadovoljava zahteve što joj se postavljaju. Nosiva je konstrukcija deo gradjevine koji preuzima uticaje i na gradjevinu; ona je fizička realizacija nosivog sistema i fizička celina u kojoj medjusobni odnosi elemenata slede iz svojstva celina.

Konstrukcijsko projektovanje deo je ukupnog projektovanja. Koncepcija nosive konstrukcije deo je idejnog projekta gradjevine. Konstrukcijsko projektovanje mora zadovoljiti sledeće opšte zahteve: a) gradjevina mora biti funkcionalna, tj. mora da bude prostorno organizovana u odnosu na oblik, veličinu, kretanje ljudi i kontakt s okolinom; b) gradjevina mora zadovoljiti fizikalne zahteve, tj. mora imati adekvatnu nosivu konstrukciju, instalacije, klimatske, mehaničke i ostale uređaje; c) gradjevina mora biti udobna za život i rad. Projektovanjem treba zadovoljiti sve te zahteve na optimalan način.

Elementi nosivih konstrukcija mogu se klasifikovati: a) prema geometrijskom obliku (linijski i površinski elementi); b) prema materijalu; c) prema krutosti, pa se razlikuju elementi koji delovanjem opterećenja ne menjaju znatno svoj oblik i savitljivi elementi (npr. čelična užad) koji delovanjem opterećenja menjaju znatno svoj oblik, ali zadržavaju fizički integritet; d) prema naprezanju (aksijalno i fleksijsko naprezanje) i e) prema funkciji (tavanice premošćuju prostoriju i uglavnom su fleksijski napregnute, stubovi i zidovi primaju akcije tavanica i uglavnom su napregnuti na pritisak, temelji velike pritiske u zidovima i stubovima toliko redukuju da su podnosivi za tlo).

PROJEKTOVANJE, POMOĆNE METODE - Za arhitektonsko projektovanje koriste se sledeće pomoćne metode: crteži, skice, perspektivni prikazi, makete, kompjuterske animacije, grafikoni, izometrijske i aksonometrijske predstave, modeli. Osnovne norme za projektovanje uključuju: razmere, mere i oznake. Pomoćna sredstva prilikom projektovanja su: rasteri, moduli, geometrijske analize, geometrijski likovi i tela.

PROJEKTOVANJE, PROPISI - Prilikom projektovanja vrši se uskladjivanje projekta sa propisima, i to: opštim tehničkim propisima, posebnim tehničkim propisima, kao i propisima za pojedine tipove arhitektonskih objekata. Takodje, vodi se računa o uskladjenosti projektne dokumentacije sa zakonskim pravnim propisima, i to: zakonskim pravnim usmerenjima i ograničenjima, zakonskom regulativom vezanom za gradnju.

PROJEKTOVANJE, STANDARDI ZA PROJEKTOVANJE - Predstavljaju standarde koji se koriste prilikom arhitektonskog i gradjevinskog projektovanja, a odnose se na prostorne standarde, standarde u vezi veličina površina, konstruktivne standarde, standarde vezane za materijale koji se koriste za izgradnju, standarde termoizolacije, insolacije, zaštite od buke, vatrogasne standarde i dr. Medju standardima, razlikuju se: opšti standardi, tehnički propisi, medjunarodni standardi, predstandardi, sertifikacije.

PROJEKTOVANJE, TIPOLOGIJA - Postoje sledeći karakteristični tipovi projektovanja: urbanističko planiranje, urbanističko projektovanje, urbanističko zoniranje, urbanistička projektna regulacija, detaljno urbanističko projektovanje, arhitektonsko projektovanje, gradjevinsko projektovanje, enterijersko projektovanje, projektovanje instalacija (elektro, mašinskih, vodovodni i kanalizacionih i d.), hortikulturno projektovanje i dr. Vrste projekata su: skica, idejno rešenje, idejni projekat, glavni projekat izvodjački projekat (palirski plan), arhitektonsko-gradjevinski detalji, radionički crteži, šabloni i matrice, projekti in situ.

PROLAZNA ARHITEKTURA - Naziv za prolaznu arhitekturu, kako u smislu upotrebe arhitektonskih materijala, tako i u smislu arhitektonskih oblika i kompozicije. U smislu arhitektonskih materijala, efemernu arhitekturu karakteriše upotreba drveta, slame i sličnih materijala privremenog karaktera. U smislu oblika, efemerni oblici su privremeni, načinjeni za kratak period, za povremenu, prolaznu svrhu.

PROMENLJIVA ARHITEKTURA - V. Mobilna arhitektura. Koncept arhitekture koji je promovisao Yona Friedman i drugi, koji je držao da korisnici zgrada i naselja treba da imaju učešće i ulogu u planiranju i promeni planova naselja. Arhitektura treba da se sastoji od strukturalnog okvira, infrastrukture i servisa koji uzrastaju na zemljištu i koji bi trebalo da budu beskrajno adaptabilni. Ovakvi pogledi uticali su na arhitektonsku i urbanističku misao 1960-tih i 1970-tih.

PROMENLJIVA, TRANSFORMABILNA ARHITEKTURA - Arhitektura koja može da menja svoju formu, takođe, naziv za arh. prostor koji može da se transformiše ( poveća, smanji, promeni svoju funkciju i dr.

PROPERTY DEVELOPER (engl.) - V. Developer. Engleski naziv za gradjevinskog preduzimača, odnosno, onog koji razvija jednu lokaciju, počev od njenog urbanističkog planiranja, pa sve do realizacije planiranog objekta. Developeri se bave izgradnjom lokacija i prodajom izgradjenih objekata. Oni plasiraju novac ulažući ga u nekretnine i obrću ga povećanjem vrednosti lokacije.

PROPORCIJA (lat. proportio razmera, skladnost) - U likovnim umetnostima, razmera između pojedinih delova celine ili odnos jednog od delova prema celini. Razmere “dobro proporcionisanog” lika uopšteno odgovaraju razmerama u stvarnosti. U ant. skulpturi (Poliklet) fiksiran je kanon idealnih proporcija ljudskog tela, a postavka je da je “čovek mera svih stvari” (Protagora) primenjuje se kod određivanja proporcija u arhitekturi. Za vreme renesanse formira se u arhitektui, kao i u slikarstvu poseban pojam idealne proporcije, tzv. zlatni presek (zlatni rez). U savremenoj umetnosti, naročito u arhitektonskim rešenjima, javlja se teznja za poštovanjem prirodnih proporcija (Le Corbusierov “modulor”).

PROPORCIJA, GEOMETRIJSKA (l. proportio) - Razmer, srazmera, odnos; mat. jednakost dvaju odnosa, napr. 5:15=6:18, a:b=c:d; aritmetička proporcija odnosna jednačina sa jednakim ostacima, napr. 11–8=10–7; geometrijska proporcija jednakodeljiva odnosna jednačina, napr. 12:4=6:2; harmonična proporcija odnos između 4 veličine kada se razlika prve dve odnosi prema razlici treće i četvrte kao prva veličina prema poslednjoj.

PROPORCIJA, HARMONIČNA (Arh.) - Harmoničan odnos dimenzija neke površine, tela ili prostora kao osnov za umetničko oblikovanje u arhitekturi. Proporcija se može bazirati na osećanju mere, pri čemu se ne može govoriti o nekom sistemu, već je to osećanje spontano, ili može biti rukovođena i racionalnim putem, na osnovi dva sistema: relativnog i apsolutnog. Obrazac za relativno proporcionisanje dat je u antičkoj grčkoj arhitekturi kroz modul – zajedničku meru kako za celinu objekta, tako i za sve njegove delove. Slično su poslužili i matematički pojmovi i odnosi: zlatan presek, broj 3 kao prvi neparan broj simetrije i sl.

PROPORCIJE GEOMETRIJE KRUGA - Sva istraživanja o proporcijama istorijskih građevina, a naročito u tom pogledu neiscrpiva epoha gotskog stila, zasnivaju se na geometrijskim oblicima geometrije kruga. Skoro svaki istraživač pronašao je neki drugi geometrijski lik kao »ključ«. Dehio smatra na temelju svojih istraživanja istostrani trougao sveobuhvatnim ključnim likom, Drach π/4 trougao, a Knauth, arhitekt katedrale u Strassburgu, trougao u kvadratu. Drugi opet, smatraju »ključem« Pitagorin trougao, petougao, šestougao i druge mnogougle.

Kako pokazuju Mössel-ova, opširna i temeljita istraživanja, ovi su različiti ključevi – oblici stvarno upotrebljavani za proporcionisanje građevina. I u gotskoj građevinskoj epohi, koja izgleda tako jedinstvena, pojedini majstori upotrebljavali su najrazličitije ključne likove. Rziha, u svojoj brižljivo pisanoj knjizi o klesarskim znakovima, smatra da se je za svaku građevinu određivao ključni lik, od kojega na toj građevini potiču svi klesarski znakovi, pa i znak samog majstora. Taj je lik služio i kao merilo proporcije građevine. Odatle potiču i raznolike forme gotskih građevina, koje su u svojoj celini jedinstvene po stilu, jer izviru iz duha vremena i geometrije kruga, dok su u pojedinostima međusobno vrlo različite, zbog različitih polaznih geometrijskih likova za proporcije. Rziha je, na drugom mestu izveo sve klesarske znakove iz tih likova.

PROPORCIJE U ARHITEKTURI - U arhitektonskoj praksi kao poseban, bezličan ključ ističu se proporcije o čijoj primeni su mešljenja podeljena - od poklonika do ljudi koji im negiraju svaki značaj. Sa stanovišta organizacije arhitektonske forme na bi smo mogli u određenim odnosima sagledati opšti, univerzalni ključ svakog vremena. Postupci i tipovi p. vremenom se menjaju. U evropskoj praksi klasičan je primer konzilijuma arhitekata prilikom gradnje Milanske katedrale sa temom: oblikovati katedralu “ad triangulum” ili “ad quadratum”.

U prošlosti je primena prostih brojnih odnosa počivala na često praktičnoj potrebi merenja zemljišta (kao egipatski trougao 3:4:5), pasmo skloni verovanju da čitavo mistificiranje oko brojeva - proporcija - treba tražiti u njihovoj praktičnoj pomoći za rešavanje problema građevinarstva. Činjenica je da se kod pojedinih teoretičara za isti problem pokazuju različita rešenja - dijagrami koji pokazuju zavisnost delova i celine na bazi geometrijske povezanosti - unosi u ozbiljnost ovoga posla priličnu sumnju. Međutim, ne tražeći od p. ključ “večne lepote”, već sredstvo za shvatanje postupka u određenoj situaciji pri osnivanju sklopa i koordinaciji njegovih konstruktivnih delova, objašnjava se i smisao bezličnog ključa proporcija - njihov pravi značaj. One mogu da otkrivaju projektantski postupak u ma kojoj epohi - i to definisanjem jedinice iz čega proističe mogućnost praćenja razvitka standarda - osnovnog problema svakog vremena. U primeni, razlikujemo tri načina:

• putem analogije, sličnosti veličina izraženih mernim brojem ili njegovom recipročnom vrednošću;
• putem unapred usvojene osnovne geometrijske forme;
• putem usvojene mere (modula) - racionalne veličine kojom su izraženi u odrđenom geometrijskom poretku delovi i celina.

Primenu proporcijskih sistema u sadašnjosti kao i istrazivanja u prošlosti nemoguće je vršiti izvan ostalih problema struke. Ovo ispitivanje danas ne možemo vezati isključivo za matemaatske zakonitosti, obzirom da su i one imale svoj utvrđen razvitak. Kao što znamo, “proportio aurea” nije uvek bila ono što mi danas podrazumevamo pod tim pojmom.

Bilo bi pogrešno takođe objašnjavati stav renes. majstora dekompozicijom jednog od pročelja, kada je njegova pažnja isključivo bila posvećena elementu tog pročelja. U njemu on sprovodi poredak brojeva, veličina, koji se u geometrijskom smislu oslanjaju na vrednosti poznate pod imenom harmonijskih razmera. Ništa manja greška ne bi bilo posmatranje baroknog dela istim merilima koja smo izneli u ocenjivanju renesansnog majstora, ili nekim veštački stvorenim merilom, određene geometrijske zakonitosti, objašnjavanje postupaka svih epoha.

Jedinice mera određuju merne vrednosti elemenata uzetih za sebe; one određuju red veličina stvari u odnosu na samu jedinicu mere. Međutim, pored apsolutne vrednosti elemenata kompozicije, za arhitekturu je od većeg značaja odnos samih elemenata međusobno datih. Kompozicija u stvari usklađuje odnose pojedinih parametara samih elemenata, s jedne strane, elemenata kao celinskih delova kompozicije s druge strane.

“Proporcija je odnos elemenata kompozicije” definiše Matila Ghyka, “harmonija je odnos proporcija.” Proporcija i harmonija su međusobno zalančane. Le Corbusier, koji se nikada praktično nije oslobodio nasleđa estetičkog akademizma i formalizma, i čija filozofija arhitekture uglavnom bazira na klasičnim zakonima matematike, daje i ovde svoju definiciju arhitekture viđene iz ug;a proporcija: “Arhitektura je naprosto umetnost. Ona je matematički red, kombinatorika, uočavanje novih odnosa proporcije i harmonije.”

U istraživanju najpovoljnijih odnosa elemenata kompozicije izgrađen je ceo sistem zakona proporcije zasnovanih na intelektualnim ili intuitivnim izvorima, relativnog ili apsolutnog proporcionisanja. Viollet Le Duc smatra da se bitna razlika između klasične i srednjovekovne arh. sastoji u karakteru sistema proporcija kojima su dela ovih epoha komponovana. Klasični majstori Grčke i Rima su, prema Le Duc-u, izvodili proporcije iz modula zavisnih od same umetnosti, dok su proporcije arhitekture srednjeg veka izvođene iz razmera čoveka.

Fra Luca Paciuolo je u svojoj studiji o proporcijama uzdigao značaj proporcije zlatnog preseka do apsolutnog zakona estetike. Kasnije, u vreme eklekticizma, došlo je do poplave mnogobrojnih teorija o proporcijama kao preduslovima i merilima svih estetičkih vrednosti arhitekture, od Adolfa Zeisinga do Gustav Theodora Fechnera i Augusta Thierscha, pa sve do Le Corbusiera i modernog doba.

Sve ove teorije, ili bar najveći deo njihovih ispraznih napora, pokušavaju da nadomeste nedostatak kreativng duha bogatstvom geometrijskih slika, pravila i obrazaca pomoću kojih se mogu umetnička dela ne samo tumačiti nego sa izvesnom garancijom uspeha i stvarati. Pedantni i strpljivi analitičari likovnih aspekata arhitekture otkrivaju noz novih zakonitosti. Primenom svih mogućih sredstava dokompozicije uvek se uspeva uspostaviti određena “zakonitost” grafičke mreze kojom se slika prekriva, dosta proizvoljno i vrlo komplikovano, uostalom. Ako je nekada takva teorijska i naučna preokupacija imala i izvesnog smisla. uvođenjem prostora i njegovih dimenzija u svet arhitekture ceo ovaj analitičko - geometrizovani postupak i prilazpostaje sumnjiv. Međutim, valja shvatiti da problem odnosa, harmonije i proporcija u arh. kompoziciji ne gubi ni danas svoj određeni značaj kao sredstvo prostornog uobličavanja.

PROPORCIJSKI DIJAGRAM - Uobičajeni je da se kod kompozicionih analiza primenjuje jedan proporcijski sistem. Pojedine epohe su imale svoje proporcijske sisteme, dimenzionalnu nomografiju i svoja pomoćna, tehnička i geometrijska sredstva pri projektovanju. Ovakva istraživanja prati dimenzionalni, polazni, proporcijski ili kontrolni dijagram, koji sadrži proporcionalne analiza pojedinih građevina.

PROPORCIJSKI INSTRUMENT - Naziv za instrumen koji je imao funkciju merenja i određivanja određenih proporcija. Sluzio je za razmeravanja kod raznih zanata i kao graditeljski visak, a sadrzavao je urezane kanonske skale. Poznati primer je Galilejev tip p.i..

PROPORCIJSKI KLJUČ (nem. Proportionsschluessel) - Osnovna geometrijska figura iz koje se vidi osnovni odnos masa neke građevine (osmougaonik, kvadratura, trijangulacija).

PROPORCIJSKI SISTEMI - Naziv za uspostavljene sisteme koji treba da postignu ideal proporcionog sklada jednog arh. objekta. Budući da savršena harmonija oblika zavisi od prostornih odnosa, oblik se svodi na merenje, u kojima se sadrzi i lepota. Zato graditelji iznalaze prave mere oslanjajući se na tradiciju i iskustvo, a to je istovremeno nekakav dimenzionalni sistem, za utvrđivanje harmonijskih odnosa elemenata arh. sklopa. Najjednostavniji p.s. je 1:1, 1:2, 1:3,1:4 i t.d., a kasnije, kod pitagorejaca, aritmetički h.s.(a-x=x-b), harmonijski p.s. (a-x)/a=(x-b)/b i geometrijski p.s. a:x=x:b.

PROPORCIJSKI ŠESTAR - Ovi graditeljski instrumenti sačuvani su do današnjeg dana, zahvaljujući brojnim arheološkim istraživanjima. Pretpostavljamo da su se p.š. služili rim. umetnici i graditelji, a sadrržavali su različite proporcionalne podele (1:2, 9:5). Najzapazeniji su p.š. sa osobinom neprekidne podele.

PROPORCIONALAN (l. proportionalis) - Razmeran, srazmeran, koji stoji u nekoj srazmeri, odmeren; proporcionalne veličine pl. veličine koje stoje u nekom odnosu jedne prema drugima, napr. proporcionalne linije; proporcionalni izborni sistem izborni sistem kod koga se broj izabranih poslanika pojedinih političkih stranaka određuje u srazmeri prema ukupnom broju svih onih što su glasali.

PROSTOR:

1. Arhitektonski prostor. Prostor je fundamentalan element arhitekture, a arh. je umetnost građenja u prostoru. Prema B. Zeviju: “Svaka zgrada u nastajanju sarađuje sa dva prostora: unutrašnjim, potpuno određenim pomoću same zgrade i spoljnjim p. ili urbanističkim p.. Sada mozemo odabrati sasvim jednostavan sadrzaj kakvog neutralnog prostora, zamišljajući konkretne strukturalne elemente, zidove, slobodne podupirače, razne horizontalne nivoe ili kakav drugi konstruktivni element. Potrebno je sve to organizovati u jednu celinu, što zahteva deljenje i artikulaciju ili povezivanje, odnosno, stavljanje u vezu jednog prostora sa drugim, enterijera sa eksterijerom ili jednog nivoa sa drugim, da bi najzad uspostavili određene odnose horizontalnih sa vertikalnim površinama. Ovo slaganje obavljalo se odavna kroz slične procese, bez obzira na različite epohe u kojima su majstori ili graditelji koristili slične kombinacije između površina i volumena za stvaranje odgovarajućih arh. kompozicija različitih po namenema, strukturi, prirodi i vrsti. Oni su unosili u gradnju niz komponenata: intelektualnih, ekonomskih, socijalnih, tehničkih, funkcionalnih, estetskih.
   
2. Istorija razmišljanja o p. potiče mnogo ranije, ali tek u grč. filosofskoj misli možemo dobiti konkretne slike koncepcije prostora. Tako je Parmenid zauzeo jedan prolazni stav kada je tvrdio da se p. kao takav ne može zamisliti, pa da prema tome ni ne postoji.Leukip, je, međutim, p. smatrao realnošću, mada lišenu telesne agzistencije. Platon je još dublje zahvatio rtaj problenm u svom Timaeusu, uvodeći geometriju kao nauku o prostoru. Ali, tek je Aristotel razvio teoriju “mesta” (topos). Za njega je prostor bio zbir svih mesta, dakle jedno dinamično polje sa svojim pravcima i kvalitativnim osobinama. Njegov pristup problemu se može smatrati pokušajem da se sistematizuje primitivni, pragmatični prostor, ali on već predskazije izvesne današnje koncepte. Kasnije, teorije o p. se zasnivaju mnogo više na Euklidovoj geometriji nego li na Aristotelu, pa su definisale prostor kao beskrajan i homogen, tretirajući ga kao jednu od osnovnih dimenzija svemira. Tako Lukrecije kaze: “Cela priroda se zasniva na dve stvari: postoje predmeti i postoji praznina u kojoj se oni nalaze i u njoj se kreću.”
   
   Barokni prostor se oslanja na tri specifična obeležja, sva tri na neki način vezana za prethodnu kulturu: prostor kao kvalitet, nova uloga ukrasa koja se poklapa sa novom definicijom slike i radikalna kritika upućena disperzivnom tipološkom eksperimentisanju s kraja XVIv. Još se kod Girolama Cardana prostor podudara sa prazninom: “mesto” nekog tela je sinonim za površinu koja ga obuhvata; s Telesijem, međutim, prostor već postaje prvobitno postojanje, biće za sebe suprotstavljeno materijalnoj masi. No, tek s Francescom Patrizzijem pojam prostora dobija definiciju koja se na zadivljujući način poklapa s arhitektonskim ostvarenjima baroknih majstora, a posebno s Borrominijevim pristupom prostoru. “Prostor je, dakle”, piše on u “Pancosmia”, “hipostatsko proširenje koje postoji za sebe, i nije inherentno nijednoj opipljivoj stvarnosti. On nije količina. A ako jeste količina, ona nije vezana za kategorije već ih prevazilazi a istovremeno im je začetak i načelo. Ne može se, dakle, reći ni da je promena, jer nije promena nijedne supstance. Ali moze li prostor biti supstanca? Ako je supstanca ono što samo po sebi postoji, onda je prostor supstanca više no bilo šta drugo, jer je on podloga svim predmetima u prirodi. On u stvari postoji sam po sebi i nema potrebe da se oslanja na bilo šta drugo da bi postojao: ne zahteva ništa što bi ga podrzavalo u postojanju već on sam podrzava druge supstance i uslovljava im postojanje...”
   
   O prostoru piše i Francesco Patrizzi: “Ne treba istrazivati da li se van neba nalazi mesto, praznina ili vreme; jer jedno je opšte mesto, nepregledni prostor koji slobodno možemo zvati prazninom (vacuo); i u njemu su bezbrojne i beskrajne planete, kakva je ova na kojoj zivimo mi. Ovakav prostor nazivamo beskrajem, jer nema razuma, razloga, mogućnosti, čula ili prirode koji treba da ga definišu.: Ove su stranice ispisane u poslednjim decenijama XVIv.; ali otkrića koja one sadrže postaju delotvorna u umetnosti, preko veza kojeje teško sagledati. Tek mnogo godina kasnije, savremena arhitektura usredsređuje svoja istraživanja na sadržaj i koncepciju prostora. Osećanje jedinstva prostora, organičnosti predstave, postignuto uzimanjem prostora za osnovni parametar, otkriće je koje su pripremila istraživanja manirista, ali koje su konkretizovali tek majstori XVIIv. Mnogo kasnije, Kant još uvek posmatra p. kao osnovnu a priori kategoriju čovečijeg shvatanja, različitu i nezavisnu od materije. Naročito je značajno usavršvanje Euklidove teorije prostora doneo XVIIv., kada je Decart stvorio svoj sistem ortogonalnih koordinata. Zamisao da Euklidova geometrija daje vernu predstavu o fizičkom prostoru srušila se stvaranjem ne-Euklidovskih geometrija u XIXv. i sa Ajnštajnovom teorijom relativiteta. Pokazalo se da takve geometrije daju bliže i jasnije aproksimacije fizičkog prostora, a što je još vaznije, došlo se do saznanja da je svaka geometrija čovekova konstrukcija, pre no što bi bila nešto, što je nađeno u prirodi. Starinska koncepcija jedinstvenog prostora se prema tome razbija na nekoliko “prostora”: konkretni fizički prostor i na apstraktne matematičke prostore, što ih je čovek izmislio da bi opisao svoj fizički prostor. Teorija relativiteta nas je odvela i dalje, zamenjujući raniju predstavu o komadima materije u trodimenzionalnom prostoru, serijom događaja u četvorodimenzionalnom kontinuumu prostor-vreme.
   
3. Svakako da prostor (socijalni, urbani, ekonomski, epistemološki itd.) ne moze dati oblik, smisao, finalitet. Međutim, vidimo kako se javlja sa svih strana ova teza: prostor kao pravilo, norma, viši oblik, oko kojega bi se mogao ostvariti sporazum naučnika ako ne “corpus” nauka. Dakle, prostor je samo medijum, sredina i sredstvo, oruđe i posrednik. Više ili manje prilagođen, to jest - pogodan. On nikada nema egzistencije “po sebi, ali upućuje na nešto drugo. Na šta? Na vreme, egzistencijalno i istovremeno bitno, koje prevazilazi ova filozofska određenja, istovremeno subjektivno i objektivno, činjenica i vrednost. Jert vreme je najviše “dobro” onih koji žive, bilo rđavo bilo lepo; jer je istovremeno i cilj i sredstvo. Vezivanje vreme - prostor, ili ako hoćemo upisivanje - “vreme u prostoru”, postaje predmet saznanja; da li je to predmet u prihvaćenom značenju, izdvojiv, određenih obrisa? Svakako ne. Budući da odnos između vremena i prostora daje apsolutnu prednost prostoru, otkriva se društveni odnos, nerazdvojan od društva u kome prevladava izvestan oblik racionalnosti koja upravlja trajanjem.

PROSTOR DELATNOSTI (nem. Handlungsraum) - Naziv za prostor kao odraz čovekovih delatnosti u njemu. P.d. se moze nazvati i radnim prostorom, a on se, prema Bollnow-u, sastoji od prostorne organizacije upotrebnih objekata.

PROSTOR KAO NAUKA O PROSTORU - Veliki broj iskaza o prostoru, o raznim vrstama prostora od geometrijskog do socijalnog i u različitim disciplinama od arhitekture do politike, vode nas ka učvršćivanju uverenja da je potrebno definisati i razviti disciplinu koja će definisati šta je to prostor, koji su njegovi sastavi, ponašanje delova, dakle celu hijerarhijsku lestvicu veličina kojima ćemo suvereno ovladati - nauku o prostoru.

Nauka o prostoru ne znači što i tvrđenje da je arh. nauka, dakle, ovde se ne raspravlja o tome šta je to arhitektura - smatra se da je arhitektura - arhitektura, ali je pojam nauke o prostoru prilog o novom polozaju arhitektura, o shvatanju sinteze ili o novoj metodologiji. Kako je uobičajeno da se sinteza objašnjava odnosom arhitekture i ostalih likovnih umetnosti, ovde se, naprotiv, sinteza određuje sumom svih saznanja o prostoru, posebno odnosa i rezultata koje očekujemo od ovog zajedničkog rada. Nauka o prostoru, dakle, obezbeđuje samostalno vladanje svake od disciplina - isključivo u domenu svog rada i na osnovama potrebnim za dati slučaj i rezultata svih ostalih koji treba da učestvuju.

Potrebe izražene u višestrukom nalogu potpune i racionalno određene neposredne budućnosti mogu biti jednim uslovom nastanka forme fizičkog okvira. Kakav stan za kakvu porodicu treba već isključiti iz polja ispitivanja arhitekture, ali merila forme - standard stanovanja su tema broj jedan arh., gde se opet i jedino moguće, na osnovama drugih disciplina, određuju poželjne granice delova stana, njegovih sastava i odnosa među njima. Pa u ovom smislu valja shvatiti pojam forme - dakle najčistije materijalizacije, načela nauke o prostoru, bez ikakvih drugih nasleđenih uvreženih opterećenja, posebno razlike forme i sadrzine.

PROSTOR KOJI TEČE, FLOWING SPACE (engl. tekući prostor) - “Prostor koji teče”, ideja i tendencija da se kuća shvati kao prostorno jedinstvo, gde seprostori međusobno sažimaju, prepliću, nasuprot krutosti klasičnog prostora. Prvobitnu realizaciju ovog pojma pružio je Frenk Lloyd Wright u svojoj prerijskoj arh., a kasnije je ova ideja dobila na značaju u arh. Mies van der Rohea, Gropiusa i dr. Pojam označuje Robert Venturi rečima: “Tekući prostor je podrazumevao da je čovek napolju kad je u stvari unutra, i da je unutra kad je napolju, odnosno da je i tamo i tamo u isto vreme.”

PROSTOR LJUDSKOG ZAJEDNIČKOG ŽIVOTA (nem. Der Raum des menschlichen Zusammenlebens) - Unutar njega, objedinjuju se prostori delovanja i izražajni prostori, da bi tako nastao, prema Bollnow-u “prostor ljubećeg zajedničkog života”. On ističe da se ženidba kod primitivnih naroda vrlo često povezuje sa građenjem kuće. Prema Bollnowu “prostor koji (zaljubljeni) zajednički prave, to je njihov dom”. Kada prostor ljubavi postane javan, onda on dobija karakter hrama, svetog prostora.

PROSTORIJA (nem. Raum) - U umetnosti građenja i arhitekture pojam prostorije se odnosi na volumen ili površinu unutrašnjosti neke građevine koja je ograničena konstrukcijom koja prostoriju čini, odnosno, vertikalnim prostornim ograničenjima (zidovima) i tavaničnom ili krovnom konstrukcijom. Prostorija moze da predstavlja element ili deo unutrašnjeg prostora neke građevine ili njenog sklopa. Arhitektura kao umetnost ili veština organizacije prostora predstavlja disciplinu čiji je osnovni element ili motiv upravo prostorija. Zatvorena prostorija (unutrašnja prostorija) moze da bude različitih dimenzija i oblika, različito obrađena, dekorisana, sa različitim namenama. Otvorena prostorija (dvorište, mesto) moze da bude različito određena i sa različitim karakteristikama: unutrašnje dvorište, spoljašnje dvorište, zaklonjeno dvorište, dvorište između zgrada, otvoreno i dr.

PROSTORNA ATMOSFERA - Predstavlja psihološku karakteristiku jednog prostora, odnosno, način na koji on psihološki deluje na svog korisnika, posetioca ili posmatrača. Moć obrazovanja atmosfere je svakako veća u spoju prostornih suprotstavljanja, prodiranja različitih nivoa čiji su odnosi dovedeni do maksimalnih suprotnosti (gore-dole), tako da utiču da se broj atmosfera poveća, da se uspostavi čak i međusobni dinamičan odnos, a pri čemu se skučenost mogućeg razvijanja prostora u horizontali može višestruko nadoknaditi baš ovim razlikama u nivou. Klasičan primer predstavlja delimično Le Corbusierov Unite d’habitation u Marseju, vile F.L. Wrighra, istovremeno kao i svaki dvoetažni boravak u Makedoniji, na grčkim ostrvima ili bilo koji drugi primer, gde u individualnoj analizi korisnika ili mogućih grupacija otkrivamo povećan broj mogućih atmosfera, nasuprot slučaju kada se ista prostorna organizacija dešava u jednom nivou. Potrebno je dodati da u većini slučajeva ova uvećana visina, koja obično obuhvata dva nivoa, deluje i na stvaranje neposrednije i uvešane veze sa poljnom sredinom koja takođe svojim dejstvom može da obogati ovaj unutarnji dozivljaj prostora - prostornu atmosferu.

PROSTORNA DOMINANTA - Naziv za građevinu koja svojom monumentalnošću, visinom, oblikom ili značajem dominira u nekom prostoru, najčešće je to prostor jednog grada. U Starom egiptu, piramide su bile najznačajnije prostorne dominante. Obelisk je prostorna dominanta koja je korišćena počev od Starog Egipta, pa sve do Starog Rima i kasnije. Egipatski obelisk je značajna prostorna dominanta grada Pariza, na trgu Konkord.

U nekim gradovima, posebno u periodu gotike, glavne prostorne dominante bile su katedrale, koje su dominirale ne samo gradovima već i pojedinim područjima. Dvorci su takođe bile izuzetne prostorne dominante: postavljeni na uzvisinama, liticama, predstavljali su značajni vidni reper. Pariz je izgradio značajnu prostornu dominantu – Ajfelovu kulu, u svrhu Svetske izložbe. Savremene prostorne dominante su oblakoderi, kao na primer u New York Twins Tower, oblakoderi Svetskog trgovinskog centra, pre njihovog rušenja. V. Dominanta, prostorna.

PROSTORNA EKONOMIJA - Disciplina ekonomskih nauka koja za oblast svog proučavanja ima ekononomski aspekt, prilaz i postupak organizacije jednog prostora. P.o. zajedno sa prostornim planiranjem predstavlja osnov budućeg urbanističkog uređenja jednog prostora. P.e. obuhvata i ekonomiju prostora, koja analizira ekonomske uslove, karakteristike i posledice ekonomskih uticaja na jedan prostor, kao verovatno najbitnije uticaje koje prostor danas određuju.

PROSTORNA KONCEPCIJA - Polazne osnove za način na koji će jedan prostor biti rešen, odnosno, arh. artikulisan. P.k. mogu da budu: arhitektonske, urbanističke, građevinske i dr. P.k. mogu da se zasnivaju na sledećim premisama: estetskim, funkcionalnim, konstruktivnim, tradicionalnim, geografskim i dr. Siegfried Giedion daje oakvu definiciju p.k.: “Proces kojim se jedna prostorna predstava može transponovati u emocionalnu sferu, nazivamo prostornim konceptom. Iz njega proističu informacije o odnosima između čoveka i njegove okoline. Taj koncept je duhovni izraz realnosti sa kojom se on konfrontira. No, on i menja svet, koji leži pred njim. Taj svet ga primorava da grafički projektuje svoj položaj - ako želi da uspostavi zajednički jezik.”

PROSTORNE JEDINICE - Utvrđene su sledeće jedinice koje su nastale kao rezultat zajedničkog pristupa površini, bez obzira na specifičnosti namene. Prvu jedinicu nazvali smo elementom. Za nas ne postoji, na primer, umivaonik ili stolica kao element; to je upotrebni predmet. Tek kada u određenoj situaciji, podrazumevajući ovde i sklop, definišemo njegovu upotrebu korisnikom i kretanjem, nastaje - element.

Element je površina koju zauzima upotrebni predmet u neposrednom odnosu s korisnikom, veličina koja je proizašla iz njihovog međusobnog odnosa a zavisna je od položaja korisnika prema upotrebnom predmetu. (Shvatajući i ovo kao deo sklopa: površina u sve tri dimenzije). Stoga se jdan upotrebni predmet pojavljuje bezbroj puta ali u različitim elementima. Elemenat je upravo najpromenljivija veličina u projektovanju.

Druga jedinica je radno mesto. Njega čini jedan ili više elemenata sa uticajem svih spoljnjih faktora koji omogućavaju sprovođenje procesa. Nemoguće je nabrojati sve spoljne faktore jer su oni izričito vezani za prirodu svakog radnog mesta ponaosob. Ali moguće ih je razvrstati u dve grupe: a) svi potrebni uslovi prirodne i urbane sredine i zadovoljeni uslovi nacionalnih normi za higijenu, i b) uslovi okolnog prostora, definisan odnos prema ostalim radnim mestima.

Treća jedinica je tipična jedinica - zajednica radnih mesta. U okviru sklopa pojavljuje se kao uočljiva dispoziciona veličina. Ona rešava deo zatvorenog procesa koji se neposredno vezuje za celinu. To su, na primer: tipovi soba u hotelu - u okviru opšteg procesa tipična jedinica rešava stanovanje; kod poslovnih zgrada tipovi kancelarija ili kod prosvetnih objekata vrste učionica itd.

Razvrstavajući procese u celinama utvrđuju se uslovi za obrazovanje tipičnih jedinica, tako da od prirode složenosti namena zavisi i njihova sadržina, počev od najprostijih jedinica koje rešavaju samo deo procesa (internati srednjoškolske omladine gde se jedinice dele prema utvrđenom ritmu životnih uslova: dnevne aktivnosti, noćne aktivnosti, higijena i slično) pa do jedinica koje rešavaju proces u celini. Takav je slučaj na primer u Unite d’habitation u Marseju Le Corbusiera, gde je stan u celini tipična jedinica sklopa. Stan uopšte kao zatvorena jedinica u bilo kom obliku je tipična jedinica sklopa, koja tek načinom spajanja - odnos jedinica - sklop - rešava urbanističku jedinicu.

PROSTORNE SHEMATE - V. Shemate. Sadržaj psihološke dimenzije prostora. Prostorne shemate su sačinjene od elemenata koji poseduju izvesnu nepromenljivost, kao što su univerzalne elementarne strukture (arhetipovi) i socijalno ili kulturno uslovljene strukture, kao i izvesne lične idiosinkrazije. Sve to, skupa uzeto, sačinjava čovekovu “sliku” njegove okoline, to jest jedan stabilan sistem trodimenzionalnih relacija između objekata raznog značenja. Prema tome, mi objedinjavamo prostorne shemate u naš koncept egzistencijalnog prostora.

PROSTORNE SHEME - Naziv za shematsku osnovu jednog prostora. P.s. se sastoje iz rastera (kvadratnog ili pravougaonog), ponekad modularnog rastera, koji određuje proporcionalne odnose arh. objekta.

PROSTORNI BALANS - Predstavlja međusobni odnos sadržaja na jednom prostoru. Prostorna struktura koja je opredeljena osnovni mfunkcijama: radom, stanovanjem, rekreacijom i komunikacijama, mora da bude realizovana na osnovu koncepta o prostornom balansu. U koncipiranju prostornog balansa bitan je instrumentarij lokacija akrztivnosti. Lokacija aktivnosti obezbeđuje u dvostrukom smislu prostorni balans: 1. najpre balans između proizvodnih i tercijarnih aktivnosti, a zatim 2. balans između izvora sirovina i centara proizvodnje, mesta rada i mesta stanovanja, između proizvodnje i potrošnje, itd. Naime, lokacija aktivnosti obezbeđuje najpre opšti prostorni balans koji se odnosi na fizičko balansiranje ekonomskog i socijalnog razvoja, a zatim ona obezbeđuje balans posebnih struktura koje su međusobno povezane.

PROSTORNI FRAGMENT - Naziv za deo sklopa jednog prostora, sa detaljnim prikazom elemenata prostornog sklopa.

PROSTORNO BALANSIRANJE - Prilikom arhitektonskog projektovanja vrši se prostorno balansiranje, i to: balansiranje površina, balansiranje volumena, balansiranje prostornih celina, balansiranje traktova, odnos podcelina prostora prema prostornoj celini.

PROSTORNO DINAMIČKA KONSTRUKCIJA - Naziv za arhitektonsku konstrukciju koja svojim oblikom i konstruktivnim sistemom daje utisak pokreta, dinamizma, energije, nasuprot prostorno statičkoj konstrukciji, koja daje utisak stabilnosti, mirovanja, vremenskog.

PROSTORNO OKRUŽENJE - Mnogi savremeni arhitektonski teoretičari su pisali o prostornom okruženju. Da spomenemo samo neka, kao Colin Rowe, Tom Schumacher, Alan Colquhoun, koji su se relativno širokim okvirima bavili istraživanjima spornih pitanja urbanističkog projektovanja: kako je karakter grada podrzavan i narušavan zavisno od tipa objekata koji su naknadno građeni i njihovog odnosa sa okruženjem. Mnogi od ovih radova su koncentrisani na proučavanje kompozicionih planova gradova, koji naizmenično prikazuju objekte i prostore između njih. Metod se pokazao vrlo korisnim jer omogućuje da vidimo grad na neuobičajen način, što zahteva preispitivanje našeg mišljenja. Ali, dok proučavanje kompozicionih planova omogućuje značajan globalni pregled, oni sami po sebi ne mogu da izraze vizuelni sklad prostornih oblika. Odnosi između objekata, koji u velikoj razmeri izgledaju usklađeni, postaju neubedljivi u realnom prostornom odnosu 1:1. Opšti karakter gradskog plana može da bude manje očigledan i time manje značajan kada je viđen iz pešačke, a ne iz ptičje perspektive.

PROSTORNO PLANIRANJE (nem. Landesplannung, Raumplannung) - Naučna disciplina kojoj je najbliža urbanizam, koja se bavi praćenjem, istraživanjem, analizom, sistematizacijom rezultata rada na svim relevantnim makro prostornim fenomenima, pojavama, zakonitostima, promenama, uticajima, kompleksnim faktorima jednog prostora, sa namerom kontrolisanja, razvoja i unapređenja njegovih karakteristika, čiji je krajnji cilj poboljšanje ukupnih uslova zivota na njemu. P.p. moze da se vrši u više faza i nivoa. Prema fazama, p.p. moze da bude: godišnje, dekadno, privremenog karaktera ili dugoročno. Prema nivoima, p.p. moze da bude vršeno na nivou jedne gradske zone, grada, regije, oblasti, republike ili drzave. Prema nivou obrade, moze da bude: gradski prostorni plan, regionalni prostorni plan, republički prostorni plan i t.d.

Prostorno planiranje predstavlja planiranje naselja, sela ili gradova u odnosu prema prirodi, prema predvidivim i pretpostavljenim privrednim, socijalnim i kulturnim zahtevima koji utiču na osnovne probleme i pitanja planskog, sistematskog i brižljivog oblikovanja jedne urbane celine, grada ili nekog njegovog dela. Prostorno planiranje istražuje i pretpostavlja pojedinačne aspekte od interesa za razvoj neke sredine (razvojni plan). Prostorno planiranje predstavlja zajednički sadržaj pojmova opštinsko planiranje i zemljišno planiranje.

PROSTORNO UREĐENJE (nem. Raumordnung) - U urbanizmu i prostornom planiranju, cilj kojem se tezi prilikom uređenja regiona, jednog područja, grada, dela grada, bilo u opštem smislu uređenja ili u arhitektonskom smislu uređenja nekog pojedinačnog dela, odnosno, elementa, putem zakonske regulative i njenog sprovođenja putem upravnih organa ili egzekutivnih predstavnika uprave područja ili predmeta prostornog uređenja. Prostorno uređenje ima veoma kompleksan sadržaj i zavisi od veoma mnogo različitih uticaja i sadrzaja nekog regiona ili prostora uopšte: geografskih karakteristika, klime, naseljenosti, razvijenosti; karaktera razvijenosti područja (poljoprivreda, industrija, zanatstvo i dr.), sociobioloških, kulturnih, tradicionalnih, tehnoloških, radnih, mikroklimatskih, specifičnih i drugih uticaja.

PROSTORNO VREMENSKA KONCEPCIJA ARHITEKTURE - Prema ovoj koncepciji, svaki arh. oblik ili izgrađeni objekt sadrži dva osnovna uticaja koja ga određuju: to su prostor i vreme. Obe ove odrednice istovremeno predstavljaju ograničavajući i neograničavajući faktor, u zavisnosti od pristupa prema njima. Ovako posmatrano, prostor je zbir raznorodnih uticaja koja ga određuju i postavljaju ga u funkciju jednog arh. objekta, dok je vreme odrednica koja sadrzi slojeve kulturnih, socijalnih, ekonomskih, istorijskih zbivanja koja se krajnje odražavaju na arhitekturu.

PROSTORNOST KAO KVALITET - Prostornost je kvalitet unutrašnje organizacije. Njegova moć deluje na naš senzibilitet, tako da nam se njegovo otkrivanje u različitim našim položajima prema njemu i okolnostima prema spoljnjoj sredini pokazuje u vidu atmosfere tog okružja (u odnosu na nas). Ukoliko je takvih mogućih odnosa više u jednoj arhitektonskoj organizaciji, onda je i ona, njena prostornost, značajnija.

PROSTORNOST - Pojam se vezuje za gradnju arh. objekata i urbanističkih celina u uslovima raspolaganja velikih površina i zapremina prostora. Prostornost jedne urban. celine predstavlja njenu kompozicionu osobinu da se nalazi na velikom prostornom području, sa prostranim slobodnim površinama i malim koeficijentom izgrađenosti. Prostornost jednog arh. objekta se sastoji u njegovoj dispoziciji na velikom placu gradnje. Prostornost jednog arh. enterijera pretpostavlja upotrebu velikih prostornih volumena, visoko podignutih tavanica i grandioznih kompozicija. P. je osnovna karakteristika gotske i klasicističke arhitekture.

PROTO INDUSTRIJSKA ARHITEKTURA - Pojam se vezuje za prvu, najraniju a samim tim i najprimitivniju industrijsku arhitekturu koja se javila pre svega kao tradicionalna i narodna arhitektura. P.i.a. uključuje dolape, vetrenjače sa horizontalnim i vertikalnim krilima, kao i golubarnike, te dragocene kolektore za đubrivo. Obzirom na naš “prezir prema idejama a oduševljenost prema izumima” često se posmatraču voše dopada funkcionalna logika ove arhitekture, nego njena estetika.

PROVETRAVANJE (VENTILACIJA) - (1) Obnavljanje vazduha u prostorijama, pokvarenog povećanjem procenta ugljen-dioksida i vodene pare i povećanjem temperature od prisutnih osoba. Izvori zagadjenja su još i dim, prašina, razna isparenja i škodljivi gasovi. Obnavljanje vazduha može se vršiti stalno i povremeno. Kada je poznat broj osoba, ono se odredjuje na bazi potrebe vazduha u m3/čas na 1 osobu. Pri nepoznatom broju osoba, odredjuje se na bazi broja obnavljanja zapremine vazduha u prostoriji u 1 času. Prirodno provetravanje obavlja se na osnovu razlike u temperaturi vazduha u sobi i spolja kao i pod dejstvom vetrova. Veštačko provetravanje sa mehaničkom pogonom je sigurnije i efikasnije, jer ne zavisi od spoljašnjih faktora, omogućava natpritisak prema potrebi i dovodi u prostoriju tačno odredjenu količinu vazduha sa mogućnošću njegovog prečišćavanja, zagrevanja, vlaženja, sušenja i hladjenja. (2) Izmena pokvarenog vazduha u tunelu svežim vazduhom. Vrši se za vreme gradjenja (privremeno provetravanje) i u eksploataciji tunela (stabilno provetravanje). Strujanje vazduha kod provetravanje može da se stvori prirodnim putem (razlika u barometarskom pritisku, razlika u temperaturi, vetar, eventualna izgradnja šahta) i veštačkim putem (ventilatori sa vodovima). Privremeno veštačko provetravanje može da bude potisno (pulzaciono), usisno (aspiraciono) i kombinovano. Stalno veštako provetravanje tunela može da bude po sistemu podužnog, poprečnog i polupoprečnog provetravanja.

PROVETRAVANJE, TIPOLOGIJA - Postoje: prirodno provetravanje i prinudno provetravanje, kao i: provetravanje kroz prozorske otvore i vrata i provetravanje kroz ventilacione kanale. Provetravanje kroz ventilacione kanale je takvo provetravanje pri kome se svaka prostorija provetrava kroz vertikalni ventilacioni kanal koji se izvodi od te prostorije do iznad krova. Ventilacioni kanali se izvode kao pojedinačni i kao sabirni. Pod pojedinačnim ventilacionim kanalom podrazumeva se kanal koji se izvodi od najniže etaže zgrade do iznad krova i na koji se priključuju prostorije sa svih spratova pomoćnim ventilacionim kanalima. Na sabirni ventilacioni kanal mogu se priključiti najviše dva pomoćna ventilaciona kanala sa jednog sprata. Pojedinačni ventilacioni kanali izvode se uvek ako zgrada nema više od prizemlja i četiri sprata, ako je grada viša, izvode se, po pravilu, sabirni ventilacioni kanali.

PRVOBITNA FORMA (eng. primal prvobitan) - Naziv za prvobitnu, praformu, oblik iz kojeg su proistekli ostali oblici.

PSIHODELIČNA ARHITEKTURA - Naziv za arhitekturu nastalu sredinom šezdesetih godina koja je zasnovana na psihološkom odnosu arhitekte i objekta ili mesta gradnje, na način da je taj odnos proizašao iz unutrašnjeg psihičkog stanja arhitekte. P.a. ima povratno dejstvo, ona takođe utiče na svoje korisnike i posmatrače. Ovu arh. takođe možemo smatrati nadrealnom arhitekturom.

PSIHOLOGIJA I STANOVANJE - Psihologija stanovanja je disciplina koja se bavi psihološkim aspektom čovekovog stanovanja, međuzavisnostima i međuuticajima između stanovnika i prostora njegovog stanovanja.

PSIHOLOHIJA PERCEPCIJE - Pojam se vezuje za proučavanje i analizu duševnih karakteristika opažajnih svojstava jednog prostora. Jedan prostor može da ima takva opažajna svojstva koja utiču na psihologiju njegovog posmatrača ili učesnika. U tom smislu, možemo da govorimo o psihologiji stanovanja, psihologiji grada, sela, psihologiji masa, pojedinca, psihologiji dece i odraslih, psihologiji danas i psihologiji sutra. Opazajna svojstva koja imaju psihološki efekat su najčešće u vidu: boja (“tople” i “hladne” boje), teksture, kompozicije, pokreta, statičnosti i dr. Ako bismo hteli da osnovne postavke psihologije opažanja interpretiramo u opštijem obliku, onda bismo mogli reći da se elementarna organizaciona shemata sastoji u uspostavljanju centara prostora (bliskost), pravaca ili puteva (kontinuitet) i površina ili oblasti (zatvorenost). Da bi se mogao orijentisati, čovek pre svega mora shvatiti takve odnose.

PSIHOLOŠKA FUNKCIONALNOST - Predstavlja funkcionalnost jednog arh. objekta u psihološkom smislu, odnosno, njegovo zadovoljavanje psiholoških potreba i zahteva koje postavljaju korisnici. U savremenim arhitektonskim pokretima, psihološka funkcionalnost je bila čest pokretač empirizma i bila je površni korektiv nekih racionalističkih teoretskih oporosti. Psihološka funkcionalnost je, između ostalog, bila ta koja je dovela do ponovog vraćanja savremene arhitekture na kuće sa krovovima od terakote, ponovno razmatranje problema ljudskog prostora, što je rezultovalo izbegavanju geometrijske pravilnosti arhitektonskog plana, isuviše verno i popustljivo pribegavanje dijalektu kao sredstvu komunikacije.

PTIČIJA PERSPEKTIVA, PTIČJA PERSPEKTIVA (nem. Draufsicht, Vogelschau, Vogelperspektive) - Naziv za perspektivu sa visoko ležećim horizontom ili sa tačkom gledanja usmerenom prema dole. Perspektivno predstavljanje nekog predmeta putem izgleda odozgo. Način perspektivnog prikaza nekog tela pogledom na njega sa mesta iznad njega, odnosno, "iz vazduha" (pogled ptice). Pri tom, linija horizonta je postavljena iznad perspektivno prikazanih kontura objekta, a nedogledi se najčešće nalaze na različitim odstojanjima od projekcije očne tačke na liniji horizonta. Ptičja perspektiva može da bude sa: horizontalnim pravcem pogleda ili sa nagnutim pravcem pogleda. Ukoliko se radi o ptičjoj perspektivi sa nagnutim pravcem pogleda, tada postoji i treća tačka nedogleda, u koju se sutiču vertikalne ivice predmeta.

PURISTIČKA ESTETIKA - Osnove p.e. objavio je slikar Ozenfant u “l’Artu” 1929.g. Tu on između ostalog navodi: “Klijenta uljuljkuje pesnički san lirizma pri pomisli na svoj budući dom. Mašta o tome kako će biti okružen simfonijama. Predaje se srcu arhitekta, a arhitekt je sav prozet zeljom da bude Michelangelo. Konstruiše odu armiranom betonu, koja se po pravilu ne podudara sa onim o čemu je maštao sopstvenik; otuda sukobi i ti stoga što te pesme načinjene od drugih nisu za stanovanje.”

Osnovne stavove p.e. Le Corbusier je obradio i sažeo u pet tačaka: 1. stubovi, 2. krovna bašta, 3. slobodno oblikovanje osnove, 4. poduzni prozori, 5. slobodno oblikovanje fasada. Purističko delanje na polju urbanizma i arhitekture sveo je na dve osnovne čovekove duhovne zaokupljenosti: 1. racionalno mišljenje u oblasti logike - tehničkih postupaka, 2. iracionalno osećanje u oblasti umetničko-estetskih izrazavanja (emocije).