Rečnik arhitektonskog projektovanja (G, H, I, J)

U narednih nekoliko tekstova predstavićemo vam "Rečnik arhitektonskog projektovanja", autora Slobodana Maldinija, koji može biti od velike pomoći kako studentima arhitekture, tako i već svršenim arhitektama. Rečnik ovog tipa je štivo kome se svi vraćaju. Danas vam prenosimo pojmove iz arhitektonskog projektovanja koji počinju na slovo G, H, I i J.

GABARIT (franc. model, kalup, mera) - Naziv za osnovni oblik jednog arh. objekta koji predstavlja njegove osnovne dimenzije, oblike i principe arh. kompozicije. U urban. smislu, g. je pojam koji se odnosi na oblik i dimenzije jednog terena ili urbanog područja. Gabariti mogu da budu geometrijske ili organske prirode.

GALERIJSKI SISTEMI - Nizanjem više stambenih jedinica na horizontalnu komunikaciju (obično više od osam jedinica) dobijaju se galerijski sistemi. Oni su nastali u prvom redu kao rezultat želje da se što više stanova gradi na što manjem prostoru. Prvi su se takvi objekti gradili u SAD, jer su zbog smanjene širine stambene jedinice i povećane dubine gradnje, bili za investitora vrlo rentabilni. Zahtevi su kvalitetnog stanovanja u početku zanemarivani. Kasnijim se razvojem galerijskih sistema, međutim, povećala kvalitet stanovanja, ali su zadržane ekonomske prednosti sistema. Svaki je napredak u tom smislu obično umanjivao ekonomičnost, pa je u ekstremnim slučajevima toliko poskupljivao njihovu gradnju da je bio poništen glavni poticaj za njihovu primenu. Galerijski sistemi mogu imati spoljašnju i unutrašnju galeriju.

GANTOGRAMI - Gantogram je grafički prikaz zamišljenog tehnološkog redosleda i vremena odvijanja radova. Na apsicisnu osu unosi se vreme izvođenja radova, a na ordinatnu osu planirani radovi. Trajanje rada označeno je punom crtom. Gantogram se može dopuniti podacima o količini rada, broju radnika i sl. U toj tehnici planiranja oblikuju se radovi, od kojih se sastavlja plan iz stavki troškovnika. Ako tehnologija rada dozvoljava, istovrsni radovi se mogu sažeti u jednu grupu radova. Vreme trajanja radova TA u danima jeste TA=QNs/RS (Q je ukupna količina rada, Ns norma sati potrebni za jediničnu proizvodnju Q, R broj radnika koji učestvuju u jedničnoj proizvodnji, S broj radnih sati na dan). Ako se rad izvodi mašinski, vreme rada izračunava se iz učinka mšine TA=Q/US (U je praktični učinak mašine).

Gantogrami se izrađuju u tri faze. Prva faza se sastoji od popunjavanja tabelarnog dela gantograma. U drugoj fazi utvrđuje se vreme trajanja radova. U trećoj fazi izrađuje se gantogram utvrđivanjem tehnološkog sleda radova i povlačenjem crta koje označavaju dužinu njihovog trajanja, koja se može označiti ili brojem radnih dana od 1 do n, ili kalendarskim danima podelom na nedelje i mesece, ili na oba opisana načina. Utvrđivanje redosleda radova najvažniji je deo planskog rada. O njemu ovisi rok dovršenja objekta, koji može biti duži ili kraći pri istom broju radnika, odnosno mašina. Ako se radovi odvijaju samo jedan po jedan, njihovo trajanje će biti duže. Tehnološki i konstruktivni zahtevi građenja objekata gotovo uvek dozvoljavaju istovremeno odvijanje više ili manje radova. Planiranje građevinskih radova omogućuje skraćenje rokova građenja kombinacijom različitog redosleda i međusobnih ovisnosti radova.

GEFAH - MERA - Upadljivo su jasne ove mere kod kanatnih (bondručnih) građevina, koje već po svojoj konstrukciji zahtevaju izvesno ređanje stubova. Naročito je to izraženo u šumovitim severno-nemačkim zemljama, a najviše u Danskoj, gde se od davnina, sve do današnjih dana održala odlična građevinska tradicija. Tamo su se kuće uopšte gradile s merama u »gefahima«. Po njima su se određivale i osnova prostorije i razmere cele kuće. Opšte uzeto iznosila je širina: velike sobe 5 gefaha, stambene sobe 4 gefaha, kuhinje 3 gefaha, stajališta za konja ili za govedo 1 gefah itd.

Dužina »gefaha« bila je u Danskoj prilično jedinstveno određena. Prema stručnim podacima danskih arhitekata »gefah« je po pravilu merio 2 lakta (Alen), a lakat 2 stope. Danska stopa odgovara rajnskoj ili pruskoj stopi (zato se zove RPD-stopa), i meri tačno 0,31385 m. Na građevini se stopa zaokružuje na 31 ¼ cm, jer u Danskoj nije još ni danas, u građevinarstvu, metar potisnuo palac i lakat. Prema tome ima lakat 2 x 31 ¼ cm = 62,5 cm, a gefah ima 2 x 62,5 cm = 1,25 m = 4 RPD-stope. Danski »gefah« odgovara tačno jedinstvenoj građevinskoj meri od 1,25 m. Kao što su stopa i lakat prirođene ljudske mere, tako je i »gefah« oslovljen merama čoveka. Stubovi poređani po »gefahu«, nisu nosili samo gredu venčanicu i grede tavanjače, već su ujedno sačinjavali i okvire za vrata i prozore. Kod stubova debljine 12 do 16 cm i kod razmaka njihovih osi od 1,25 m, ostaje između stubova svetli otvor od okruglo 1,10 m. Kad se odbije doprozornik, ostaje svetli otvorod okruglo 1 m. To je širina otvora potrebna za kućna ulazna vrata, odnosno za dvokrilni prozor, sa dovoljno prostora da kroz njega gledaju istovremeno dve osobe. Razmak stubova u stajama i sušama uzimao se sa 2 »gefaha« = 2,5 m.

GENERIČKI PLAN (engl. generic srodan, što pripada rodu) - Naziv za arh. ili urbanistički plan koji je proizašao iz određenog tipa plana ili iz određene tradicije, upotrebom elemenata te tradicije. Na pr. tepih stanovanje je proizašlo iz plana atrijumske kuće.

GENIUS LOCI (lat. duh mesta) - Pojam koji označava “duh mesta”, “duh zaštitnik mesta”, nastao u grč. arh., odakle je prenet u rim. arh. i urban. a iz latinskog prenet na druga područja. Antički grad grčkog i rimskog sveta ne predstavlja samo objektiviziranu ideju organizovanog ljudskog prebivališta. On je i moralno biće koje poseduje i svoju transcedentalnu projekciju, on, kao i ostala naselja, ima svog daimona, upravo kao i čovek, on se poštuje kao i njegov genius loci kome se podižu zavetni spomenici, a sami gradovi često imaju simbole i likovne personifikacije.

GEOGRAFIJA PROSTORA - Geografski nivo prostora je izrazito saznajne prirode. O njemu se više “misli” no što se sa njim “živi”. Geografskog nivoa prostora u prošlosti jedva da je bilo. Namesto njega je postojao “kosmološki” nivo, koji je za tadašnje ljude bio isto toliko realan, koliko je i geografski nivo realan danas. Geografski nivo, međutim, nam slabo može sluziti u praksi. On nam u stvari identifikuje takve “objekte” kao što je Evropa, postojbina, region, pa i tada sve to dolazi servirano sa znatnim dozama političkog ili kulturnog značaja. G.p. nam, doduše, daje i ekonomske, kao i ekološke informacije, koje utiču na našu orijentaciju u najširem smislu te reči.

GEOMETRIJSKA ARHITEKTURA - Arhitektonski stav, odnosno, princip projektovanja arh. objekata i manjih urbanističkih celine putem eksplicitnog korišćenja primarnih geometrijskih formi: lopte, piramide, cilindra, torusa i t.d. Najpoznatije primere projekata g.a. dali su Boulee i Ledoux (projekt kućice poljara unutar kompleksa dvorca Markiza od Montesquiou-a u obliku lopte, projekt kućice za drvoseču u obliku piramide, projekt grobla unutar lopte i dr.).

GEOMETRIJSKI OBLICI - Naziv za oblike koji predstavljaju geometrijske slike ili geometrijska tela i kao takva podležu svim zakonitostima geometrije. Geometrijski oblici su najrasprostranjeniji oblici u arhitekturi.

GEOMETRIJSKI PLAN - Naziv za arhitektonski plan koji je nastao na osnovu kompozicije geometrijskih oblika, koji su postavljeni prema zakonima geometrije. G.p. je najčešće prostorno simetričan plan, sa jednom ili više građevina geometrijskih oblika postavljenim tako da su određeni centralnom kompozicionom osom. G.p. karakterističan je za planove građevina i urbanističke kompozicije u Starom Egiptu. Prema Pierre Lavedanu, osnovu plana egipatskog grada predstavljao je geometrijski princip primenjen zajedno sa astronomskim principom. Orijentacija plana grada u Starom Egiptu vršena je u odnosu na strane sveta, na osnovu čega su postavljani pravci glavnih ulica. Isti princip pronalazimo u planu Grada Martvih u Gizehu i Sakari. Geometrijski mrežni plan grada susrećemo u Tel-el-Amarni, posebno kod Ulice Velikog Sveštenika, koja je predstavljala glavnu procesionu ulicu. Prema Alexandre Moretu, razlog za g.p. gradova u Starom Egiptu bio je brz proces gradnje, koji je zahtevao jednostavne, lako merljive geometrijske planove i kompozicije.

GESTALT PSIHOLOGIJA (nem. oblik) - Prema gestalt psihologiji, priroda delova, kao i njihov broj i položaj, utiče na perceptualnu celinu, a ona je takođe donela i jedno dalje razlikovanje: stepen celovitosti se moze menjati. Delovi mogu sami po sebi biti više ili manje celi ili, izraženo na drugi način, oni mogu biti u većem ili manjem stepenu fragmenti veće celine. Svojstva delova mogu biti više ili manje izrazena: svojstva celine mogu biti više ili manje naglašena. U složenim kompozicijama specijalni odnos prema celini potstiče fragmentni deo, ili, kako ga naziva Trystan Edwards, terminom usmerenje (“infleksija”).

GESTALT, GEŠTALT, KONFIGURACIJA (nem. Gestalt, engl. configuration) - Psihološki termin odomaćen u oblasti kritike umetnosti. Gestalt psihologija (osnivači Max Wertheimer, Kurt Koffka i Wolfgang Kohler) tvrdi da su delovi determinisani celinom, te da su sva iskustva, uključujući i estetsko, povezana sa određenim osnovnim strukturama koje ne mogu dalje da se dele. Gestalt kritika je suprotna ideji empatije i smatra da mi ne projektujemo iz sebe estetske i emocionalne kvalitete u umetnički rad, nego ih nalazimo u njima samima, postupno ih otkrivajući.

GESTALTUNG, UOBLIČAVANJE (nem. Gestaltung) - Davanje izgleda prilikom rešavanja projektnog zadatka, odnosno funkcije jednog arhitektonskog objekta. Uobličavanje često sadrži elemente stila i formalnog rešenja.

GLAVNI ARHITEKTONSKO-GRAĐEVINSKI PROJEKAT, SADRŽAJ - Svaki arhitektonsko-građevinski projekat treba da sadrži sledeće elemente: urbanističko-tehničke uslove, urbanističku analizu (po potrebi), izvod iz urbanističkog plana, pravnu dokumentaciju, saglasnost na projekat, arhitektonsko-građevinski projekat (osnove, izgledi, preseci), arhitektonske detalje, projekt statike, detalje armature, projekt niske i jake struje, projekt grejanja i klimatizacije, elaborat zaštite na radu, projekt arhitektonske fizike objekta, tehničku kontrolu i dr.

GLAVNI GRAĐEVINSKI PROJEKAT - Projekat po kome se, prema propisima o građenju, vrši izvođenje građevinskog objekta (građevinskih radova). Glavni projekat, prema važećim propisima o projektovanju, sastoji se iz dva dela. Prvi deo građevinskog projekta obuhvata: 1) tehničko obrazloženje (tehnički opis); 2) situaciju; 3) podatke o tlu; 4) statičke i druge potrebne proračune, prema specifičnosti objekta koji se projektuje; 5) crteže; 6) predmer; 7) predračun sa opisom radova. Drugi deo glavnog projekta obuhvata: 1) palirske crteže (po pravilu u razmeri 1 : 50); 2) crteže konstrukcija sa ucrtanim statičkim pozicijama i sa kotiranim obojenim presecima konstrukcija; 3) detalje građevinsko-zanatskih radova; 4) detalje armature i druge detalje konstruktivnih elemenata; 5) crtež oplate, po potrebi i prema vrsti objekata i konstrukcija.

GLAVNI IZGLED (nem. Haupt) - Izgled neke građevine, zida, luka i dr., okrenut pristupnoj strani, strani prema ulici, trgu ili mestu sa kojeg je moguće na najpogodniji način videti navedeni arhitektonski element.

GLAVNI SISTEM (St.) - Sistem konstrukcije čiji je zadatak neposredno prenošenje spoljašnjeg opterećenja na podlogu, odnosno na oslonce.

GLAVNI ULAZ (Arh.) - Ulaz kojim se dolazi u glavni, centralni deo zgrade, za razliku od sporednog ulaza koji vodi u bočno krilo zgrade. Razlikuje se od sporednog i po dimenzijama i po obradi.

GLOBALNA ARHITEKTURA - Pojam predstavlja arhitekturu posmatranu u svetlu svetske globalizacije, kada svetom preovlađuju isti arhitektonski stilovi, a isti konstruktivni sistemi i materijali se koristo po celom svetu. Globalna arhitektura je nastala iz stila moderne arhitekture, posebno internacionalne moderne, a sadrži elemente među kojima dominijaru geomterijske arhitektonske forme i isticanje funkcionalnosti arhitektonskog objekta. Termin je sadržan u japanskoj ediciji GA – Global Architecture, japanskog izdavača i galeriste Yukio Futagawa-e, koja u globalnom smislu predstavlja dola pojedinih svetski značajnih arhitekata.

GOOD DESIGN, DOBAR DIZAJN (engl.) - Predstavlja koncept koji se pojavio u Severnoj Evropi i SAD-u za vreme perioda neposredno nakon Drugog svetskog rata. Značajni predstavnicima među centrima d.d. bila je tokom 1952.g. u Ulmu, Visoka škola za oblikovanje Max Bill (Ulm Hochschule fuer Gestaltung Max Bill, koja je bila poznata po “formama koje su povezivale kvalitet i funkciju objekta, iskrenim formama, a ne invencijama da bi bila povećana prodaja objekta...” nasuprot Bauhausu. Slične primere predstavljaju Savet za Dizajn u Londonu (Design Council) i Muzej moderne umetnosti u New Yorku (Museum of Modern Art), koji su predstavljali izvore g.d. kroz članke, izložbe, predavanja, potvrđujući kvalitet odabranih primeraka. Mnogi primeri g.d. su podržavani nasuprot stylingu, koji je smatran za primenu površinskih efekata, a jednostavni proizvodi firmi Braun i Olivetti, smatrani su u mnogim zemljama za vrhunce integriteta u dizajnu. Ubrzo, g.d. je postao sinonim za internacionalan stil i stoga je procenjivan za tehnički nepreduzetan. Ovakav kriticizam je vodio 1960-tih prema stvaranju anti dizajna (anti design), koji je predstavljao namerno odbacivanje vrednosti g.d., na različite načine, ponekad stvarajući situaciju kulta ružnoće.

GRAĐEVINA (nem. Bauwerk) - opšti pojam koji označava objekat, deo objekta, strukturu arhitektonskog objekta, kompoziciju više arh. ili građ. objekata koji funkcionalno, kompoziciono i ili stilski predstavljaju jednu celinu. G. detaljnije mogu da odrede: konstrukcija, materijali gradnje ili tipologija građevinskog ili arhitektonskog objekta kojoj pripada (visokogradnja, niskogradnja, infrastruktura, itd.).

GRAĐEVINSKI OBJEKAT - Svaki nepokretni, ljudskom snagom i od građevinskog materijala izvedeni objekat za bilo koju svrhu. Za potrebe čovečjeg rada ili stanovanja, kao i skloništa za životinje, ili za čuvanje robe i stvari, zove se zgrada.

GRAĐEVINSKA GRUPA (nem. Baugruppe) - Grupa zajedno postavljenih zgrada, arhitektonskih celina ili elemenata koje čine jednu kompoziciju. Zgrade ili elementi u jednoj g.g. predstavljaju kompoziciono estetsku celinu, iako mogu da budu dimenzionalno, oblikovno ili konstruktivno sasvim različiti.

GRAĐEVINSKA LINIJA (nem. Bauflucht) - 1. Ravna, horizontalna granična linija neke građevine ili područja gradilišta. 2. Zakonom ili propisima određena granična linija gradnje nekog građevinskog objekta u nekoj urbanističkoj zoni. G.l. određuje granicu gabarita građevine u odnosu na granicu placa, građevinskog zemljišta ili okolnih ulica, trga ili objekta. Regulaciona linija je linija koja uspostavlja međusobne odnose građevinskih linija susednih objekata ili građevinskih objekata u nekoj ulici ili urbanoj zoni. Regulacionom linijom se regulišu odnosi gradilišta prema ulici. On obeležava površinsku traku koja pripada ulici i koja odvaja javne saobraćajne površine namenjene pešaku ili kome drugom vidu saobraćaja od površina namenjenih za izgradnju. Regulaciona linija prema tipu izgradnje moze biti za zgradu ili ogradu.

Građevinska linija ili regulaciona linija za zgradu označava položaj zgrade prema ulici i njenoj regulacionoj liniji. Građevinska linija i regulaciona linija ulice kod gradske ivične izgradnje čine opštu regulacionu liniju. Regulaciona linija za zgrade primenjuje se samo kod tipa ulične stambene izgradnje koridorskog sistema, gde se vična izgradnja po svom položaju poklapa sa regulacionom linijom ulice. Međutim ,kod izgradnje prigradskih naselja ili naselja porodičnih individualnih kuća i dvojnih zgrada ili zgrada u nizu, kod kojih predbašta, mada pripada sastavu parcele, ipak čini jedinstvo oblikovanja ulice, regulaciona linija ulice reguliše polozaj ograde, te ova linija postaje regulacionom linijom za ogradu.

Regulaciona linija za zgradu ili građevinska linija kod porodične individualne izgradnje postavlja se mahom paralelno regulacionoj liniji za ogradu. Kompoziciono rešenje postavljanja zgrada u odnosu na pravac ulice i reljef terena utiče na rasytojanje građevinske linije od regulacione.

GRAĐEVINSKA MODULARNA MERA - Naziv za one mere koje sve građ. delove planski međusobno povezuju.

GRAĐEVINSKA OSA (nem. Bauachse) - Središnja osa neke građevine. Često je to ujedno i osa simetrije. G.o. može da određuje jednu, ali i više građevina, tokom jednog ili više perioda gradnje. Kod kasnijih doziđivanja, može doći do promena položaja ose, odnosno, g.o. može da bude prelomljena.

GRAĐEVINSKA PARCELA - Pod građevinskom parcelom podrazumeva se katastarska parcela na površini koja je prema Generalnom urbanističkom planu namenjena izgradnji, a u pogledu veličine i oblika odgovara predviđenim uslovima. Veličina površine građevinske parcele, kao i dužina njene strane prema ulici zavisi od urbanističke koncepcije, karaktera naselja i gustine nastanjenosti, odnosno koeficijenta iskorišćavanja zemljišta i visine objekata. Kod seoske izgradnje veličinu parcele određuje okućnica, a kao najmanja površina kod individualne izgradnje moze se primeniti 200kvm za parcelu. Najmanja dužina fronta parcele određuje se prema vrsti naselja i nameni izgradnje, ili uslovima urbanističke koncepcije (12, 14, 16 pa sve do 40m). Dubina parcele je uslovljena namenom građevinskih blokova i saobraćajnom mrežom. Pri određivanju dubone parcele rukovodi se principima načina gradnje i izborom tipova stambenih zgrada, kao i visinom objekata.

Način gradnje je vezan za koncepciju urbanističkog rešenja i visinu objekata. Međutim, principi kolektivne izgradnje društvenog sektora i sprovođenje zakona o nacionalizaciji građevinskog zemljišta omogućili su ostvarenje urbanističke koncepcije postavljanjem stambenih objekata u slobodnom prostoru, bez ograničavanja površina koje pripadaju objektima. Primena parcelacije i njeno striktno sprovođenje obavlja se kod posebnih nselja ili delova naselja, gde se zbog izvesnih karakteristika tipova stambenih zgrada, navika stanovništva i ekonomskih uslovan često parcelacije primenjuju iz opravdanih razloga.

GRAĐEVINSKA PLASTIKA (nem. Bauplastik) - Pojam predstavlja neku građevinu ili deo neke građevine kojoj su prisajedinjeni elementi figurativne i druge plastike izrađene od kamena i, ređe, drugih materijala. G.p. može da bude sasvim dekorativna ili da bude deo nakita koji odražava funkciju i smisao građevine, kao što je to kod kultnih građevina (hram, crkva). G.p. može da bude u celosti stilski i formalno predodređena, kao što je slučaj kod metopa i zabatne g.p. kod grčkih hramova. Takođe, može da bude i konstruktivno predodređena, kao u slučaju formi atlanta i karijatida. U doba gotike i baroka, g.p. ima plastičnu predodređenu formu. Upotreba g.p. može da bude preterana, tako da ona skriva osnovni korpus građevine (kod indijskog hrama).

U umetnosti obrade kamena, g.p. je imala izuzetan značaj tokom istorijskog razvoja graditeljstva. Rane primene g.p. srećemo još u Starom Egiptu, u skulpturama faraona koji sede ili stoje, postavljenim u prostore između dvorana ili u predvorjima egipatskih palata. Na portalima asirskih palata pronalazimo ljudske figure ili figure zivotinja (lavova). U Staroj Persiji i Vavilonu, pronalazimo mnogobrojne primere figuralnih reljefnih prikaza, izvedenih od glazirane keramike. U egejskom razvoju arhitekture, poznati su primeri g.p. u obliku zivotinjske predstave, kao na pr. "Lavlja kapija" u Mikeni. U klasičnoj grčkoj arh., g.p. se nalazi na frizu hrama, u prostoru između metopa. U Starom Rimu, g.p. je bila prisutna kod menorijalnih građevina: trijumfalnih lukova, počasnih stubova i sl. U periodu razvoja starohrišćanske i vizantijske arh., g.p. gubi svoj značaj i javlja se samo na pojedinim arhitektonskim elementima: ulazima, portalima, vratnicama. U vizantijskoj arh. estetsku ulogu g.p. preuzima fresko slikarstvo.

U periodu romaničke arh., g.p. je prisutna u bogatoj reljefnoj dekoraciji ulaznih portala i pročelja katedrala, isto kao u njihovoj unutrašnjosti. U periodu got. arh., crkveni portal postaje arhitektonski najznačajniji reprezentativan element. G.p. predstavlja najčešće korišćen element dekoracije i građevinskog izraza. Na portalima got. katedrala pronalazimo mnogobrojne statue, reljefne prikaze, arhivoltne figure, koje često predstavljaju celovite scene iz biblijskih kazivanja i legendi. U doba renesanse, dolazi do zastoja u razvoju g.p., a ona se pojavljuje najčešće na fasadama i portalima profane arhitekture (palate, dvorci, vile, većnice). U periodu baroka, g.p. postaje snažan element ath. izraza, ne samo na fasadama građevina, već i unutar dekoracije enterijera, kako u sakralnoj tako i u profanoj arh. Tokom perioda klasicizma i arh. kasnog XIXv. polako se gubi veza između g.p. i arhitekture, a element dekoracije postaje sve češće skulptura.

GRAĐEVINSKA RADIONICA (nam. Bauhuette) - U prvo vreme, zajednice kamenoklesara u vreme epohe gotike, obrazovane su prilikom gradnji velikih i kapitalnih objekata, pre svega katedrala. G.r. su formirane iz potrebe da se na jednom mestu okupe srodni zanati i to onih zanatlija koji su radili na zajedničkom gradilištu. U građevinskim radionicama su radili učitelji (majstori, protomajstori) i učenici. Obično je g.r.formirana pod imenom nekog istaknutog majstora, a bila je uljučena u neku zanatsku organizaciju - ceh, a kasnije i gildu.

GRAĐEVINSKA ZONA (Arh.) - Utvrđena površina gradske teritorije koja je po generalnom urbanističkom planu predviđena za određenu namenu ili vrstu izgradnje (građevinski rejon). Podela na zone (zoniranje) vrši se prema nameni izgradnje, npr. na (a) zonu zelenila, (b) stambenu zonu, (c) administrativno-upravnu zonu, (d) zonu specijalne izgradnje, (g) industrijsku zonu itd.

GRAĐEVINSKE KONSTRUKCIJE - Konstrukcije koje su potrebne za noseće delove u sklopu neke građevine. Njihovo izvođenje je većim delom utvrđeno iskustvom i u ovom obimu sačinjava glavni deo nauke o građevinskim konstrukcijama. Drugi deo se bazira na naučnom ispitivanju materijala i prilagođavanju ovako stečenih podataka statičkim uslovima u svakom konkretnom slučaju. Ovo se odnosi naročito na konstrukcije od čelika, od betona i od arm. betona, u novije vreme i na konstrukcije od drveta (v. Građevinska tehnika).

GRAĐEVINSKE ZONE - Stambena naselja na izgrađenim ili projektovanim površinama nemaju svuda istu gustinu nastanjenosti, procenat korišćenja građevinskih parcela i visinu izgradnje. Način korišćenja građevinskih parcela reguliše plan namene površina i plan građevinskih zona. Kod gradova i gradskih aglomeracija izgrađenih u prošlosti, gustina nastanjenosti opada ukoliko se gradilište udaljava od centra prema periferiji. Mada su u urbanističkoj koncepciji jedinice stanovanja, način izgradnje, visina objekata i gustina nastanjenosti zavisni od odgovarajućih prirodnih činilaca i stvorenih uslkova, kao i od objektivnog shvatanja projektanta oblikovanja prostora, ipak se može praviti razlika s obzirom na gustinu nastanjenosti između pojedinih stambenih delova građevinskih zona. Slbodne koncepcije postavljanja objekata opravdavaju primenu različitih tipova stambenih zgrada i to od porodičnih, individualnih, dvojnih i zgrada u nizu na određenim parcelama, pa do kolektivnih slobodnostojećih objekata, visokih stambenih traktova i stambenih kula.

Kod postojećih naselja, malih, srednjih i velikih gradova, građevinske stambene zone su se delile po načinu gradnje na: gustu, srednju i retku izgrađenost. U gustu izgrađenost spadaju stambeni blokovi sa izgradnjom po tipu zatvorenih ili poluotvorenih blokova. Srednju izgradnju čine slobodni stambeni traktovi ili stambene lamele kao posebne zgrade. Retko izgrađene zone ili naselja predstavljaju sistem izgradnje individualnih stambenih porodičnih zgrada.

GRAĐEVINSKI BLOK (Arh.) - Ulicama oivičen deo gradskog zemljišta koji obrazuje jednu građevinsku celinu. Deli se na građevinske parcele. Veličina i broj parcela zavisi od sistema i tipa izgradnje. Za pojedine blokove propisuje se sistem izgradnje: zatvoren, poluotvoren i otvoren.

GRAĐEVINSKI ČLANAK, LAMELA (nem. Bauglied) - Zasebni, tehnički, fukcionalno ili estetski element neke građevine ili urbanističke celine. G.č. može da bude izdvojen u osnovi objekta (na pr. brod) ili u njegovom preseku (etaža). Takođe, to je i element konstrukcije građevine (luk, svod, stubac, stub). U urbanističkom smislu, g.č. je zasebni, izdvojeni deo neke građevine, bilo da je funkcionalno ili konstruktivno izdvojen.

GRAĐEVINSKI KORPUS (nem. Baukoerper) - Osnovni volumen jednog građevinskog objekta iznad terena, koji određuje oblik građevine. Oblik g.k. često predstavlja temu arhitektonskog objekta. G.k. moze da bude: jedinstven ili arh. grupacija. Ukoliko je to grupacija, često se naziva i urbanistički korpus i predstavlja više arhitektonskih objekata međusobno postavljenih tako da formiraju složenu, likovno zaokruzenu celinu. G.k. može da bude određen: volumenom građevine, njenom formom, funkcijom ili konstrukcijom. Građevinski korpus je često diktiran vrstom objekta. Ukoliko je to poslovni objekt u centru, njegov g.k. je vertikalna, višespratna celina. Ukoliko su to škola ili bolnica, g.k. je paviljonskog tipa ili sistema.

GRAĐEVINSKI MODEL (nem. Baumodell) - Takođe nazvan i arhitektonski model ili maketa (sa sličnim značenjem). Predstavlja plastičan trodimenzionalan prikaz građevine uzrađen u umanjenoj veličini u odnosu na original (razmera). G.m. može da bude izrađen od drveta, kamena, gipsa i drugih materijala. Po pravilu, g.m. se izrađuju da bi se videli oblik i kompozicija projektovane građevine koja još nije izgrađena. U istoriji arh., građevinski modeli su često korišćeni u arhitektonskom enterijeru, da bi se pobliže prikazali podaci o građevini: vreme izgradnje, ime donatora i investitora i sl. G.m. su građeni već u doba Srednjeg veka, u vidu fantastičnih modela, koje pronalazimo u sakralnoj umetnosti (na pr. sarkofazi, baldahini, tabernakli, kultni predmeti). Male modele crkava nalazimo unutar gotičkih crkava, gde su naznačavali projektovani oblik i imena donatora. U doba renesanse, g.m. su bili veoma često korišćeni za vreme projektovanja kapitalnih objekata, kada su davali informacije o konstruktivnom sistemu i formi budućeg objekta (na pr. crkva Sv. Petra u Rimu). G.m. su danas sastavni deo svakog značajnijeg arhitektonskog projekta, gde pokazuju osnovne elemente forme budućeg objekta.

GRAĐEVINSKI NACRT, GRAĐEVINSKI PLAN, PLAN, GRAĐEVINSKI CRTEŽ (nem. Bauriss) - Crtež, plan, nacrt, koji predstavlja neku građevinu u njenoj osnovi, preseku, izgledu, konstrukciji građevine ili detalju njenog sklopa, u nameri da sačuva i prenese informacije o njoj i njenim tehničkim i estetskim karakteristikama, tako da se, na osnovu ovih informacija, omogući njeno fizičko izvođenje u celini ili detalju. G.n. sadrzi osnovne elemente: osnove objekta, preseke, izglede (unutrašnje i spoljnje – fasade sa detaljima). G.n. može da bude izrađen u veličini samog objekta kojeg prikazuje, ili, najčešće, umanjen u odnosu na njega, odnosno u odrđenoj razmeri ili proporciji. G.n. može da bude: idejni nact, izvođački nacrt – palirski plan. Idejno nacrt predstavlja osnovno rešenje projektovanog građevinskog objekta sa analizom njegove funcionalnosti, tehnologije korišćenja i estetskih vrednosti. Izvođački nact je nacrt koji sadrži sve elemente neophodne za izvođenje objekta: kote, nivelete, opise materijala, i detalje za izvođenje.

GRAĐEVINSKI PLAN, ARHITEKTONSKI PLAN (nem. Bauzeichnung) - Predstavlja nacrt, odnosno plan za izvođenje predmetnog arhitektonskog ili građevinskog objekta. G.p. se sastoji od: crteza osnova (odnosno horizontalnih preseka kroz građevinu) i izgleda (odnosno fasada). Najstariji građevinski plan pronađen je kao plan za gradnju hrama Gudeje u Mesopotamiji. U antičko doba, osnova g.p. je rađena u prirodnoj veličini, na stilobatu hrama, dok su ostali elementi rađeni bez plana. Kasnije, u doba srednjeg veka, graditeljska udruženja su razvila g.p. koji je obično rađen na listovima pergamenta ili drugog papira. U doba renesanse i baroka, izrada g.p. je postala pravilo i zakon. U doba klasicizma, g.p. je postao predmet umetničkog izraza, što je bila osobina preuzeta iz epohe renesanse. G.p. je rađen u koloritu i često je predstavljao sliku za sebe. Najznačajniji g.p. iz tog perioda su oni koje su načinili Gilly, Schinkel, Thouret, Salucci, Weinbr enner, Hansen. Danas, g.p. predstavlja konstruktivistički prikaz. Razvojem računara, izrada g.p. je uveliko automatizovana. V. Građevinski nacrt.

GRAĐEVINSKI PRIJEM, PRIJEM GRAĐEVINSKOG OBJEKTA, GRAĐEVINSKO INVENTARISANJE (nem. Bauaufnahme) - Finalno premeravanje radova na građevini, kontrola kvaliteta i puštanje građevine u funkciju. G.p. vrši prijemna komisija sastavljena iz stručnjaka za oblast za koju su radovi (arhitekta, građevinski inženjer, elektroinženjer, statičar i dr.).

GRAĐEVINSKI PROJEKT - Crtežima i proračunima predstavljen građevinski objekt koji treba izgraditi, a koji služi kao osnova za izvođenje pojedinih građevinskih i drugih radova. Sastoji se iz: planova, raznih proračuna (npr. statičkih, hidrauličkih i dr.), predmera, analize cena, crteža i proračuna organizacije gradilišta (za veće objekte), cenovnika i predračuna radova, tehničkog opisa radova, tehničkih i opštih uslova, često i detaljnih palirskih planova.

GRAĐEVINSKI STIL, ARHITEKTONSKI STIL (nem. Baustil) - Zajedničke osobene crte, istovetne karakteristike neke grupe arhitektonskih i građevinskih objekata. Osobine nekog stila pre svega čine njegove umetničke karakteristika, a zatim karakteristike funkcije, načina gradnje ili konstrukcije, a na njega utiče i podneblje gde se gradi. Odlike nekog g.s. nalaze se često i u dekoraciji. Na g.s. značajno utiču i stilovi uređenja unutrašnjeg prostora (enterijera) i dekoracije, aranzmani kao i stilovi uređenja spoljnjeg prostora (parkovski stilovi).

GRAĐEVINSKO ZEMLJIŠTE, GRAĐEVINSKI PLAC (nem. Bauplatz) - Teren ili ograničeno zemljište na kojem je previđena izgradnja neke građevine. G.z. može da bude predviđeno urbanističkim planovima, a često je opremljeno određenom infrastrukturom, prilaznom saobraćajnicom, priključcima za vodovod i kanalizaciju, električnu energiju i sl. G.z. ima određenu orijentaciju, koja uslovjuje način gradnje na njemu.

GRADILIŠTA, PARCELE (nem. Baustelle) - Naziv za građevinsko zemljište na kojem se vrši gradnje nekog građevinskog objekta. Gradilište ili parcela sačinjava ono građevinsko gradsko zemljište, plac i teren, na kome se može graditi. Pri određivanju površine zemljišta i pri regulisanju kompleksa putem podele na parcele, treba režiti što pravilnijem obliku gradilišta i da njegove strane međusobno zaklapaju što pravilniji ugao.

GRADILIŠTE - Prostor na kojem se gradi građevinski objekat ili izvode građevinski radovi, na kojem se smeštaju postrojenja i mašine za građenje i na kojem se izvode pripremni radovi. To je, dakle, sav prostor koji je zauzet gradnjom, na kojem se nalazi objekt ili deo objekta sa potrebnim prostorom za smeštaj skladišta, građevinskih mašina, radionica, saobraćajnica, kancelarijskih prostorija, deponija i instalacija potrebnih za gradnju. Gradilište mora biti pristupačno, na stabilnom zemljištu, zaštićeno od poplava i mora imati potrebnu površinu. Pored gradnje objekta na gradilištu se organizuje proizvodnja građevinskog materijala i poluproizvoda.

Veća gradilišta mogu se organizovati kao nekoliko manjih gradilišta koja čine tehničku celinu i za koja se može postaviti posebna organizacija. Npr. u hidroelektrani takva manja gradilišta mogu biti: brana, tunel, mašinsko postrojenje, prilazni put. Kad se gradi duži tunel to su istaknuta mesta (ulaz, izlaz), a pri gradnji industrijskog kompleksa: hale, saobraćajnice, administrativni objekti i sl. Takvi delovi gradilišta nazivaju se radilišta. Pri gradnji nekih pojedinačnih objekata, kao što su škole, bolnice, mostovi i sl. radilište je ujedno i gradilište.

Radilište je, kao deo gradilišta, prostor na kojem se gradi objekat ili deo objekta koji čini organizacijsku celinu. Tu se organizuju pripremni radovi i gradnja, postavljaju postrojenja i mašine, grade skladišta i pomoćne zgrade. Pojedina postrojenja i mašine na gradilištu mogu služiti i za više radilišta, kao npr. za proizvodnju betona, pripremu armature i oplate i sl. Oni se mogu upotrebljavati i za više gradilišta kada su formirani kao samostalni pogoni.

GRAĐEVINSKA DOZVOLA - Odluka nadležnog građevinskog organa kojom se dozvoljava izvođenje građevinskog objekta. Izdaje se kad se utvrdi da je izrađen i odobren građevinski program investicione izgradnje i glavni projekat, da je izdano odobrenje za užu lokaciju objekta, da je dana urbanistička saglasnost, da je projekat usklađen sa regulacionim i nivelacionim planom, da je regulisano pitanje korišćenja zemljišta i da su osigurana finansijska sredstva za građene (Pravilnik o izdavanju građevinske dozvole).

GRAĐEVINSKA KNJIGA - Obračunski dokumenat u koji se unosi obračun količina svih izvršenih radova, zajedno sa potrebnim crtežima. Potpisuju je izvođač i nadzorni organ. Na osnovu podataka iz građevinske knjige sastavlja se mesečni obračun (privremena situacija) za isplatu radova, kao i definitivan obračun radova.

GRAĐEVINSKA LINIJA - U urbanizmu, naziv za liniju postavljenu na terenu – lokaciji jednog arhitektonskog objekta, koja definiše njegov spoljašnji gabarit. Građevinska linija daje okvirnu građevinsku granicu unutar koje je dozvoljena gradnja jednog objekta. Ona određuje njegovu dispoziciju, orijentaciju i odnos prema pristupnoj saobraćajnici. Građevinska linija može ali ne mora da se poklapa sa regulacionom linijom.

GRAĐEVINSKA VISINA - Visina merena između sredine kolovoza drumskog, odnosno gornje ivice šine železničkog mosta i donje ivice konstrukcije dotičnog mosta.

GRAĐEVINSKI OBJEKTI - Građevinske konstrukcije od elemenata koji zajedno čine trajnu, stabilnu, funkcionalnu, a kod arhitektonskih objekata i estetsku celinu određene namene. Elementi građevinskog objekta rade se od raznog građevinskog materijala, imajući u vidu njegova fitička i hemijska svojstva i zakone statike. Jačina pojedinih elemenata i stabilnosti čitavog građevinskog objekta određuju se propisima u skladu sa njihovom funkcijom i opterećenjem, nosivošću tla, trusnošću područja, klimatskim uslovima (vetrovi, sneg, hladnoća, toplota). Stalni građevinski objekti pružaju odgovarajući termičku i zvučnu zaštitu, zaštitu od atmosferilija, difuzne vlage, požara, prodora štetočina, mikroorganizama i od štetnih hemijskih i drugih agenasa, a po potrebi moraju obezbediti i odgovarajuće mikroklimatske uslove u svojoj unutrašnjosti, zavisno od funkcije prostorija. Od urbanističke dispozicije građevinskog objekta zahteva se da obezbeđuju optimalne uslove za odvijanje funkcionalnih procesa, pravilnu insolaciju, dnevno osvetljenje, zaštitu susednih objekata i komunikacija od ruševina usled razaranje i eksplozija, zaštitu od prenošenja požara, a po potrebi i zaštitu od spoljne buke.

GRAĐEVINSKO PLANIRANJE - Planiranje u građevinarstvu odnosi se na sve planove koje izrađuju i donose građevinska preduzeća. Planovi mogu biti razvojni i operativni. Razvojni planovi šireg su značenja obzirom na kretanje poslovanja i na duži ili kraći razvoj te obuhvataju sve vrste poslovanja od iskorišćavanja radne snage, kapaciteta mašina i opreme i sl. pa do poslovnih ili finansijskih rezultata. Razvojni planovi usklađuju se s društvenim planovima, te se tako razvojna politika prenosi na poduzeća. Građevinski razvojni planovi mogu biti dugoročni (za 10 ili više godina), srednjoročni (do 5 godina) i kratkoročni, za jednu godinu. Dugoročni i srednjoročni planovi razrađuju se u godišnjem nivou i služe kao osnovica za planiranje razvoja proizvodnih kapaciteta i iskorišćavanja radne snage, u kalkulacijama, a i u druge svrhe.

Svaki objekat koji se gradi mora se posebno organizovati i planirati. Operativni planovi izrađuju se na različitim nivoima. Na višem su nivou okvirni planivi sažetiji, a na nižem detaljniji. Osnovni je operativni plan tehnološki i terminski. Na njemu se dopunjuju svi ostali prateći operativni planovi. Operativni planovi izrađuju se brojčano i grafički, a mogu se i spojiti. Brojčani operativni planovi izrađuju se tablicama i prikazuju planirane i ostvarene količine rada, npr. m3 iskopa, m2 oplate i sl., po danu, dekadi, mesecu i sl.

Grafičke metode operativnog planiranja. Čovek je rano počeo razmišljati o redosledu i vremenu u kojem će rad izvršiti. Organizaciju rada i planiranje prikazuju stari egipatski papirusi. Određenije mere za planiranje rada uveo je u Vavilonu Hamurabi (1729-1686. g.p.n.e.). Vozni red prve polovine prošlog veka, prvi je poznat plan u današnjem smislu reči. H.L. Gant predložio je grafičku metodu, tzv. gantogram, koja prikazuje plan i njegovo ostvarenje. U Evropi je u upotrebi u građevinarstvu pre rata kao kalendarski plan. Kasnije se upotpunio tzv. miljokaznim (koordinatnim) tačkama uzduž linije trajanja radova, koje označavaju stepen završenog rada po količini ili u procentu. Gantogram se primenom industrijskih lančanih metoda rada u građevinarstvu oko 1950. godine razvio u ciklogram. Kasnije su se razvili ortogonalni planovi, koji su osobito pogodni za planiranje saobraćajnica i sličnih objekata.

Unapređenje planiranja bilo je usmereno na planiranje tehnologije i, kasnije, na planiranje vremena, nakon stečenog znanja o teoriji grafova. Prve su metode mrežnog planiranja nastale gotovo istovremeno 1956/57. u Americi i Francuskoj. To su Metoda kritičnog puta (Critical Path Metod – CPM), Tehnika ocene i ispitivanje programa (Project Evaluation and Rewiev Technique – PERT) i Potencijalna metoda (Metra Potential Method – MPM). Iz tih se metoda postupno razvio čitav niz novih metoda (više od 60), od kojih su neke razvijenije klasične metode, ali i nove metode, koje su unapredile i pojednostavile mrežno planiranje. Od prve svoje primene, 1958. g. metode mrežnog planiranja prešle su granicu SAD i u širokoj primeni u Kanadi, Velikoj Britaniji, Francuskoj, Nemačkoj, Švajcarskoj, i u drugim zemljama. 1963. godine uvedene su u SSSR-u i u drugim tada socijalističkim zemljama, gde je primena obavezna za sve investicijske radove. U zemljama bivše Jugoslavije je ograničena primena, ali je u stalnom porastu, u ručnoj i elektroničkoj obradi.

GRAĐEVINSKO ODSTOJANJE - Regulacionim planom propisano odstojanje zgrade od ulične regulacione linije i od unutrašnjih granica građevinske parcele.

GRADNJA U NIZU - Niz se može ostvariti: prizemno, spratno i kombinovano. Unutar takve podele moguće je više varijanata koje zavise o konfiguraciji terena i nastojanju da se ostvare kvalitetni prostorni odnosi. Racionalnost niza zavisi u prvom redu o tri elemenata: konstrukciji, rasponu i zajedničkom zidu, iako na racinalnost utiču i drugi faktori (obrada, način vezanja jedinica niza i dr.). Što su konstruktivna rešenja čistija i rasponi bolje prilagođeni racionalnosti konstrukcije, a zajednički zid dublji, takav će niz biti ekonomičniji. Ekonomičnost ne sme biti jedini činilac pri izboru vrste niza, već je treba ravnopravno razmatrati s ostalim elementima (raspored stana, prostorni kvaliteti, arhitektura, prilagođavanje pejzažu itd.). Međutim, i najkvalitetniji i najrazvedeniji niz u urbanističkom smislu najjefitini je i racionalniji od slobodne porodične gradnje prosečnog kvaliteta.

GRADNJA U OBLIKU TEPIHA ILI SAĆA - To je uobičajeni naziv za tip prizemne (ređe spratne) porodične gradnje, gde su jedinice u planu tako međusobno postavljene da iz ptičije perspektive liče na tepih ili saće. To je gradnja velike gustoće, pa je s urbanističkog gledišta racionalna. U stvari to je modifikacija gradnje u nizu.

GRADSKI ARHITEKTI - Naziv za arhitekte, urbaniste, pejsažiste ili građevinske inženjere, koji su postavljeni od strane autoritarne gradske ili druge vlasti za ovlašćenog i odgovornog arhitektu koji ima zadatak da sprovodi planove razvoja jednog grada, da ima uvida i kontroliše urbane procese grada i preduzima sve neophodne mere prema sopstvenoj proceni. Prvi g.a. postojali su još u periodu renesanse i baroka, a postojanje g.a. dovelo je do radikalnih promena urbanističkih planova i rešenja pojedinih gradova (Lorenzo Bernini, Patte, Here de Corny, John Wood ml., Jacques-Ange Gabriel, Giuseppe Valadier). Najpoznatji primer g.a. bio je Georges Eugenne Hausmann koji je u periodu od 1850-1870.g. izvršio korenitu urbanističku transformaciju Pariza, čiji su efekti prisutni do danas.

GRADSKI URBANISTA - Naziv za osobu, arhitektu ili urbanistu, kojoj je dodeljeno ovo zvanje u funkciji ličnosti koja će konstrolisati, sprovoditi ili menjati odluke vezane za arhitekturu i urbanizam jednog grada. Gradski arhitekt određuje i utiče na gradsku politiku na području urbanizma, izdaje urbanističke dozvole ili naručuje izradu gradske urbanističke planske dokumentacije. Najpoznatiji gradski arhitekt u istoriji urbanizma bio je pariski gradski arhitekt Hausmann, koji je lično zaslužan za sadašnji izgled grada Pariza, sa širokim vizurama i velikim bulevarima i prodorima kroz gradsko tkivo.

GRADSKO GRAĐEVINSKO ZEMLJIŠTE - Vlasništvo i druga posedovna prava gradskog građevinskog zemljišta, naročito u zemljama Istočne Evrope u periodu druge polovine XX veka, jedno je od ključnih pitanja gradske politike. Ono je, međutim, veoma zamagljeno političkim određenjima. Činjenica da je privatno vlasništvo nad građevinskim zemljištem onemogućavalo upravu da njime slobodno raspolaže navela je već u XVIII veku mislioce utopijskog socijalizma, a u prvoj polovini XX veka i većinu urbanista, da se zalažu za opšte (društveno) vlasništvo nad građevinskim zemljištem, pa su stoga i mnogi urbanisti u demokratskim zemljama slobodnog tržišta bili politički levo orijentisani. Međutim pokazalo se da u zemljama socijalističkog društvenog uređenja društveno ili državno vlasništvo nad zemljištem nije unapredilo urbanizam, a još je manje pridonelo uređenju prostora u bilo kojem obliku. Naprotiv, budući da zemljište nije imalo pravu tržišnu cenu, moguća su bila megalomanska građevinska ostvarenja na jednoj i bespravna gradnja čitavih predela na drugoj strani, jer tzv. društveno zemljište zapravo nije ničije. Koliko je god privatno vlasništvo otežavalo ostvarenje pojedinih namera uređenja, bilo je istovremeno i prepreka olakom odlučivanju na polju urbanizma.

GRAFIČKE METODE OPERATIVNOG PLANIRANJA - Čovek je rano počeo razmišljati o redosledu i vremenu u kojem će rad izvršiti. Organizaciju rada i planiranje prikazuju stari egipatski papirusi. Određenije mere za planiranje rada uveo je u Vavilonu Hamurabi (1729-1686. g.p.n.e.). Vozni red prve polovine prošlog veka, prvi je poznat plan u današnjem smislu reči. H.L. Gant predložio je grafičku metodu, tzv. gantogram, koja prikazuje plan i njegovo ostvarenje. U Evropi je u upotrebi u građevinarstvu pre rata kao kalendarski plan. Kasnije se upotpunio tzv. miljokaznim (koordinatnim) tačkama uzduž linije trajanja radova, koje označavaju stepen završenog rada po količini ili u procentu. Gantogram se primenom industrijskih lančanih metoda rada u građevinarstvu oko 1950. godine razvio u ciklogram. Kasnije su se razvili ortogonalni planovi, koji su osobito pogodni za planiranje saobraćajnica i sličnih objekata.

GRAFIČKI LIST (franc. estampe,engl. print, nem. Abdruck, ital. stampa) - Otisak slike ili crteža na papiru ili drugom materijalu (pergamentu, platnu) ručnom presom pomoću matrice, na kojoj su slike ili crteži prethodno izrađeni reljefno (drvorez, linorez), udubljeno (bakrorez, bakropis, akvatinta, mezzotinta, suva igla) ili površinski (litografija). G.l. dobija naziv prema tehnici kojom je ostvaren (litografija, bakropis i sl.). Svaki je primerak g.l. original, za razliku od crteža ili slike koji postpoje samo kao jednokratno ostvarenje. Stoga umetnici, naročito u novije vreme, svaki g.l. potpisuju uz oznaku izdanja i rednog broja otiska.

GRAFIČKI ZNAK - U grafičkom dizajnu, naziv za znak koji karakteriše jedan umetnički predmet, objekat, ili znak koji određuje jednog umetnika ili arhitektu. Poznati su grafički znakovi koji se nanose na građevinski materijal, prenoseći informaciju o njegovom kvalitetu. Grafički znakovi su sastavni deo vizuelne komunikacije i vizuelne identifikacije, na primer u saobraćaju, marketingu i dr.

Istorija grafičkog znaka proteže se u daleku prošlost. Prve grafičke znake čovek je utiskivao u sopstveno telo, putem tetovaže. Prvi arhitektonski grafički znakovi javljaju se u Starom Egiptu, u vidu hijeroglifnog pisma. Rimsko Carstvo poznaje upotrebu građevinskih grafičkih znakova, utisnutih u građevinske materijale, najčešće utisnutih u opeke. U periodu srednjeg veka, majstorske radionice kamenoklesara urezuju svoje grafičke znakove na kamene elemente gotičkih katedrala. U periodu renesanse i baroka, pojedini arhitekti i graditelji imali su sopstvene grafičke znakove, kojima su potpisivali svoja dela. Savremena arhitektura se ne može zamisliti bez upotrebe grafičkih znakova. Celokupni savremeni informatički sistem bazira se na upotrebi grafičkih znakova. Kompjuterski tehnološki sistem zasnovan je na upotrebi grafičkih znakova.

GRAFIJA (grč. grafein: pisati, urezivati) - Sistem ili način pisanja, crtanja i grafičkog ili (u prenesenom smislu) likovnog prikazivanja.

GRAFIKA (grč. grafein: pisati, urezivati) - U likovnim umetnostima zajednički naziv za sve tehničke postupke umnožavanja crteža odnosno slika pomoću matrice, izrađene ručno, hemijskim ili fotomehaničkim postupkom u ogledalnoj slici. Označava i tipografsko znanje, tj. rad na umnožavanju pisama i lik. priloga u štamparstvu, te umetničku grafiku, tj. znanje reprodukovanja (otiskivanja, štampanja) crteža na papiru ili nekom drugom materijalu. Prema tome, da li je crtež na matrici izrađen reljefno, udubljeno ili povrešinski, razlikuju se tri glavna grafička postupka: visoki, duboki i površinski otisak. Kod visokog otiska crtež je reljefan na ploči, a na papiru nakon otiska neznatno udubljen (drvorez, linorez, tzv. izdignuti bakrorez, u štampanju cinkografija), te kod dubokog otiska crtež je na ploči udubljen, a na papiru nakon otiska neznatno reljefan (bakrorez, bakropis, mezzotinta, akvatinta, suva igla, vernis mou, nadorez, rez u cinku i dr.), kod površinskog je otiska srtež površinski na ploči i na papiru nakon otiska (litografija, reprodukcija na metalnim pločama).

GRANDOMANIJA, ARHITEKTONSKA - Naziv za arhitektonsko projektovanje velikih kompleksa i sklopova zgrada, neumerenih dimenzija i veličina potrebama. Takođe, naziv za podizanje odgomnih objekata, koji nisu primereni čovekovoj dimenziji, bez konkretne potrebe za tim. V. Gogantizam.

GREEN ARCHITECTURE, ZELENA ARHITEKTURA (engl.): 1. Formalno, pitoreskni vrtovi koji su blisko povezani sa zgradama, ili gde se pejsaž i arhitektura međusobno sjedinjuju. 2. Zgrade projektovane po principima i kriterijumima uštede energije, kao i kriterijumima za redukciju polucija.

GREEN DESIGN ( engl. zeleni dizajn) - Opšti pojam iz oblasti dizajna koji je ušao u upotrebu 1980-tih. Međunarodno povećanje interesevanja u ekološke teme, izazvano različitim ekološkim katastrofama koje je izazvao čovek (na pr. radijacijska zagađenost u Černobilu i zagađenja sirovom naftom na Aljasci), zajedno sa narastajućom zabrinutošću zbog stvaranja akumulativnog efekta zagađenja na čovekovu prirodnu sredinu koji je izazvan razvojem industrijskog sveta (tj. globalno zagrevanje). Uloga dizajnera kao protagoniste u procesu proizvodnje ali i potrošnje unutar procesa koji je usaglašen sa prirodom, bila je istaknuta pre svega radovima Buckminstera Fullera, Richarda Neutre i mnogih drugih u periodu 1950-tih g. Kasnih 1960-tih i ranih 70-tih, ovakvi koncepti su dobili na značajom pojavom tendencija design for need (dizajn za potrebe), delimično radovima Victora Papaneka. Međutim, 1980-tih, g.d. je pokazao svoj pravi značaj, što je predstavljalo posledicu masovnog ekološkog pristupa projektovanju i verovanju u mogućnosti očuvanja životne sredine njenom pravilnom upotrebom, što je pretpostavljalo postojanje novog pristupa dizajnu. Značajni predstavnik g.d. u to vreme bila je grupa Michael Peters Group, koja se bavila konsulttantskim radom na polju dizajna, posebno u onim oblastima koje su bile potencijalni ekološki problem - zagađivač, kao što je pakovanje. Grupa je proučavala upotrebu materijala koji moze da bude recikliran i razvila je koncept “zelenog” stila zivota. 1990-tih g. je postalo jasno da pojava green designa nije samo prolazna pojava, kao što je to smatrano 1970-tih. Potreba za rešavanjem naraslih ekoloških problema, bila je konstantno prisutna, posebno nakon takvih kriza kao što je nio Zalivski rat 1990.g., koji je sobom doneo destrukciju životne sredine.

GROUP FORM (engl. grupna forma) - Nastaje u odnosima između zgrada. Pojedina zgrada se gubi u odnosu na kolektivni zajednički oblik. Tako definiše pojam Fumuhiko Maki. On to pokazuje u različitim projektima za obnovu gradskih četvrti u Tokiju.

GROUPE DESIGN (franc., engl. grupni dizajn) - Naziv za urban. plan jednog grada, gde je izvršeno diferenciranje funkcija, na pr. saobraćaj od stanovaja i sl. G.d. je nastao u Staroj Grčkoj, a u savremenom urbanizmu je ponovo dospeo u prvi plan.

GROZDASTI SISTEMI (engl. cluster grozd, jato) - Način urbanističkog planiranja i arhitektonskog projektovanja komponovanjem sistema od elemenata postavljenim u obliku grozdastog skupa, složene kompozicije elemenata sistema (kuća, zgrada ili pojedinih delova jedne zgrade - stanova, apartmanskih blokova). G.s. se projektuju najčešće narastanjem i grupisanjem elemenata sistema oko jezgra sistema: komunikacijskog jezgra (saobraćajnica, koridor) ili konstruktivnog jezgra (konstruktivni noseći sistem). U urbanističkom projektovanju, g.s. su nastali iz potrebe za segregacijom pešačkog i kolskog saobraćaja jedne urbnističke celine, ostvarenja drugih kvaliteta: intimnosti pojedinih elemenata sistema, osunčanosti, vizura (pogleda) i dr. Prednost g.s. je u mogućnosti njegovog proširenja bez narušavanja kompozicije sistema. G.s. gradskog plana ima mogućnost narastanja jer ne poseduje konačne urbanističke niti kompozicione granice. Među primerima g.s. interesantni su: plan sirotišta, Aldo van Eyck-a, posebno futuristički projek Arata Isozaki-ja “Grozdovi u nebu”.

GRUPA (engl. group, franc. groupe, nem. Gruppe, ital. gruppo) - 1. Kompozicija u lik. umetnostima kod koje je više tela odnosno volumena povezano u sređenu, preglednu umetničku celinu (u arh.: katedrala, kampanil, krstionica i Campo santo u Pisi). 2. Zajednica arhitekata ili likovnih umetnika uopšte, povezanih istim ili sličnim umetničkim načelima ili interesima.

GRUPISANJE PARCELA, KOMASACIJA (Geod.) - Grupisanje razbacanih zemljišnih parcela istoga vlasnika na jedno ili dva (manji broj) mesta, putem zamene ili otkupa.

GRUPISANJE U ARHITEKTURI - Kao počeci grupisanja mogu se smatrati grupisanja osnovnih individualnih ćelija - kuća oko jednog zajedničkog jezgra, kao što je to na pr. mogla da bude voda, zborište ili grupisanje podstaknuto određenom motivacijom kao što je to potreba za odbranom, za čuvanjem stoke i za zaštitom drugih zajedničkih interesa.

Grupisanje se moze vršiti oko jednog manjeg zajedničkog prostorta sa bunarom, koji ujedno pruža mogućnost komuniciranja. Ponekad je jezgro grupisanja velika slobodna površina za smeštaj stoke. Slično grupisanje može se pratiti i kod nomadskih stočara koji postavljaju šatore u krug sa slobodnim prostorom za stoku u sredini. U prošlost nas vodi i grupisanje koje obrazuju dva paralelna niza kuća; prostor koji zatvaraju dva niza indicira istovremeno i rađanje ulice, a takođe i rađanje trga. Grupisanje porodičnih kuća u horizontalne strukture dovodi do oblikovanja naselja.

Za ruralne aglomeracije, P. Wolf navodi da je kod poljoprivrednih naroda najpre svaka porodica stvarala kolibu i dvorište na svom zemljištu, a zatim su se njihovim grupisanjem stvarala sela-zajednice. On pri tome ukazuje na neke karakteristične šeme: 1. selo sa zelenom površinom, 2. selo - ulica, 3. selo okomito na ulicu, 4. okruglo selo, 5. selo u nizu. Dok je u ruralnim aglomeracijama stanovništvo bilo vezano za zemlju, što je malo kao posledicu izvesnu ekstenzivnost i širu raspoređenost samih grupacija, to u gradu dolazi do veće koncentracije stanovništva koje je prestalo da se bavi poljoprivredom, pa samim tim dolazi i do veće koncentracije prostora. To ujedno uslovljava i potrebu za novim strukturama i načinima grupisanja koji će to omogućiti.

Kao prvi veliki gradovi spominju se u istoriji gradovi Indije (Mohenje Daro, Harappi), Mesopotamije (Ur, Asir, Babilon), gradovi Egipta i dr. Neki stanovnici ovih gradova grade sami svoje kuće, a drugi koji nemaju tih mogućnosti, iznajmljuju stan. Kasnije, zbog ograničenih mogućnosti širenja grada unutar skučenog prostora odbrambenih zidova, a i veće rentabilnosti traži se proširenje u spratnosti, o čemu nam svedoče brojni podaci pisaca toga doba, kao na pr. Herodota koji navodi da su kuće u Starom Babilonu imale 3 i 4 sprata, a da ne govorimo o Starom Rimu, gde su stambene kasarne bile i znatno više. I porodične kuće takođe nisu bile samo prizemne.

Razvoj spratnosti kojem je svojstveno okupljanje stanova oko vertikalne komunikacije unosi tako, pored individualne porodične kuće, dvojne kuće ili slično i niza, još jedan novi osnovni oblik stambene zgrade koji učestvuje u grupisanju, koje, pored formalne i ugođajne strane objedinjava i neke od funkcija i života u zajedništvu.

GRUPISANJE, STAMBENO - Pojam stambene grupe - grupacije predstavlja okupljanje stanova (porodičnih kuća ili višeporodičnih zgrada) uz objedinjavanje nekih od funkcija života u zajedništvu. Ostvaruje se na raznim nivoima počev od male grupe - komšiluka ili sl., prvenstveno kada se radi o stanovanju u porodičnim zgradama, pa do građevinskog bloka (ilidela), ulice, trga kao elementa grada ili naselja.

Obzirom na raznolikost i nivoa i sadrzaja, bilo bi teško izvršiti jednu strogu klasifikaciju grupisanja ili njegovu hijerarhijsku podelu: stalno se razvijaju novi i raznovrsni oblici pri čemu, pored prirodnih uslova, vremena nastajanja, stepena razvoja društva, tehnike i ekonomike, dimenzija grupisanja, i još mnogo drugog može da ima odlučujuću ulogu, ali uvek se podrazumeva da je u grupaciji sadržan u većoj li manjo meri deo onoga što povezuje ljude i materijalno i duhovno. Svaka grupa - grupisanje - ima svoje dimenzije (veličine i nivoe) koje proizlaze iz stepena uključenosti funkcija života u zajedništvu koje je teško moguće uopštiti. Osnovne stambene grupe su: male grupe, blok, ulica, trg - skver, megastrukture.

GRUPISANJE, TIPOVI - Postoje sledeći tipovi arhitektonskog grupisanja: nizovi, slobodne grupacije, tepih grupacije, vertikalno grupisanje, horizontalno grupisanje, grupisanje po dubini, tradicionalno grupisanje, tehnicizovano grupisanje i dr.

GRUPNA FORMA - Naziv za arh. formu koja se sastoji iz grupa istovetnih ili srodnih arhitektonskih elemenata. Celina, kojom dominiraju hijerarhijski odnosi delova u većoj meri nego unutrašnja usmeravajuća priroda delova, predstavlja karakteristiku složene arhitekture. Grupna forma je postupak formiranja prostora i grupisanja jedinica još u antičkoj Grčkoj arh., proizlazi iz serije generativnih elemenata: način života, kretanja, klimatskih faktora, međuljudskih odnosa. G.f. se vezuje za kolektivan napor cele zajednice, a mnogo manje za posebne akcije pojedinačnih investitora (gde kompozitna struktura češće postaje “prirodni odgovor”. Grupna forma je po svome biću razvojna i otvorena. Jedinice su povezane vidljivo ili ne, i čine složeni sklop.

GUSTINA IZGRAĐENOSTI - Odnos izgrađenog i neizgrađenog prostora (površine) jednog grada, gradskog područja, opštine, kvarta ili urbanističke podceline. Izražava se različitim koeficijentima. To su koeficijent izgrađenosti (površina zauzetog zemljišta/površina ukupnog zemljišta), koeficijent iskorišćenosti (ukupna bruto-površina zgrada/površina zemljišta), stepen iskorišćenosti (odnos zgrada/površina zemljišta), koeficijent potrošnje zemljišta, zvan i terenski indeks (recipročna vrednost koeficijenta iskorišćenosti).

GUSTINA NASELJENOSTI, KOEFICIJENT GUSTINE NASELJENOSTI - Koeficijent kojim se izražava broj stanovnika po jedinici površine (km2) na jednom području. Gustina naseljenosti se izražava za jedan grad, oblast ili državu.

GUSTINA NASELJENOSTI, GUSTINA NASTANJENOSTI, KOEFICIJENT NASELJENOSTI - Predstavlja broj stanovnika jedne sredine u odnosu na jedinicu mere njene površine (kvadratni km). Gustina nastanjenosti izražava odnos između ljudi (stanovnika) nastanjenih na određenoj površini i same površine. Ta površina moze da bude:

• neto građevinsko zemljište ili zbir površina namenjenih za stambenu izgradnju,
• neto građevinsko područje ili zbir građevinskog zemljišta kome su pridodate površine namenjene saobraćaju, a koje dodiruju ovo područje,
• bruto građevinsko zemljište ili zbir površina namenjenih stambenoj izgradnji sa stazama, ulicama i saobraćajnicama koje su u kompleksu,
• bruto građevinsko područje ili građevinsko zemljište u okviru površine namenjene za izgradnju sa površinama zajedničkih potreba i društvene izgradnje.

Gustina je zavisna od koncepcije urbanistikog rešenja i visine izgradnje objekata. Gustina nastanjenosti stambenog naselja može se izračunati kao bruto ili neto gustina. Ona prikazuje broj stanovnika koji dolaze na jedan hektar stambenog dela i dobija se kada se ukupan broj stanovnika podeli sa određenom gradskom površinom. Gustina nastanjenosti može izražavati i indeks nastanjenosti na bruto i neto građevinskoj površini, i tada se ona izražava kao neto ili bruto gustina nastanjenosti. To je planski pokazatelj jedinice stanovanja. On je uslovljen karakterom izgradnje, procentom izgrađenosti, brojem stanova i stanovnika, površinama namenjenim za stanovanje, rekreaciju, rad, saobraćaj i prateće objekte. Ovaj pokazatelj karakteriše higijenske uslove jedinice stanovanja.

GUSTINA STANOVANJA - Naziv za odnos površine zemljišta koji je izgrađen stambenim objektima i njima srodnim objektima, odnosno koji je prekriven objektima namenjenim za stanovanje i površine raspoloživog zemljišta na jednom definisanom urbanom području (gradu). Gustina stanovanja takođe se izražava brojem stanovnika po jednom kvadratnom kilometru ili hektaru, a na određenom urbanom prostoru (kvartu, ulici, delu grada, gradu ili regionu).

GUSTINA STANOVANJA, KOEFICIJENT GUSTINE STANOVANJA - Poput gustine naseljenosti, gustina stanovanja je koeficijent koji pokazuje broj žitelja u jednom stambenom naselju, po jedinici površine (km2).

HABITABILNOST - Habitabilan se moze označiti svaki prirodni i veštački prostor koji obezbeđuje čoveka odgovarajućim spoljašnjim uslovima za njegovu kontinualnu egzistenciju, tj. hranom,zaklonom, zdravljem, klimom, različitim pogodnostima, itd. Habitabilnost može biti rezultat prirodnih faktora, kao zemlja, plodnost, klima, topografija; može biti proizvod svesne ljudske delatnosti, kao što je građenje, na pr., grada koji dobro funkcioniše, komunikacionih veza, instalacija, itd., na jedan koordiniran način. Tako se pod h. podrazumeva najšire, zivljenje u određenom prostoru, odnosno sposobnost prirodnog ili veštačkog prostora da obezbede kontinuiranu, čoveka dostojnu na datom stepenu razvoja, egzistenciju.

Habitabilnost je istorijska kategorija, što znači promenljiva i društveno uslovljena. Šta se u različitim istorijskim vremenima smatralo habitabilnim, zavisilo je od zahteva i ideja čovekove prisutne civilizacije. Ekolozi razlikuju četiri faze, istorijska stupnja habitabilnosti:
Prvi je “period Adama”. “U ovoj epohi čovek ili zajednica sačinjavaju integralni deo prirodnog ekološkog ciklusa. On još nje poljoprivrednik, ali se održava, oblači i zaklanja, bez napuštanja prirodnog stanja”.

Drugi period, period neolitske revolucije, prema Gordonu Čejldu, karakteriše se opštedruštvenom kooperacijom u kojoj čovek vrši uticaj na prirodni pejzaž, ali održava prirodni balans racionalnim postupcima. Treći period je period početka urbane revolucije. Karakteriše ga: podela na seosko i gradsko stanovništvopremeštanje društvenih centara gravitacije u lgradska naselja, povećanje distance između čoveka i i zvora njegovog opstanka, pretvranje poljoprivrednog zemljišta u objekt eksploatacije i sredstvo za bogaćenje; istovremeno to je period bogaćenja ljudske ličnosti, porasta urbane kulture ali i porasta frustracije i nestabilnosti.

Četvrti značajan period je kapitalistički period. Karakteristike ove habitabilnosti su: 1) revolucioniše se struktura ljudskih naselja pod uticajem porasta mehaničke moći čoveka, komunikacija i neslućenog nagomilavanja stanovništva; 2) prestaje zavisnost grada od okolnih sela; 3) razvijaju se dinamički gradski centri; 4) gradski ljudi ne shvataju dovoljno svoju zavisnost od sredine; 5) društvena struktura se intenzivno dezintegriše.

HABITAT - Naziv za arhitektonsku ćelijastu strukturu koja se sastoji iz mnoštva različitih ćelija, često različitog oblika i različite kompozicije, koja ima funkciju stanovanja (ali može da ima i druge funkcije: škola, bolnica, muzej). Osnovna karakteristika h. je kompozicija međusobno izdvojenih funkcionalnih celina u horizontalnom i vertikalnom nivou. Konstruktivno, h. je sačinjen od konstruktivno nezavisnih elemenata, a u saobraćajnom smislu, prilazni putevi, hodnici i pretprostori mogu da budu izgrađeni od elemenata koji su drukčiji od osnovnih ćelija sistema. Najpoznatije primere h. projektovao je Moshe Safdie (habitat Porto Rico, habitat u Montrealu, izgrađen povodom Svetske izložbe u ovom gradu).

HABITUS (lat. stablo) - U arhitekturi, pojam označava korpus, telo, središnju konstruktivnu strukturu jednog objekta ili arhitektonskog elementa. Habitus jednog stuba predstavlja stablo stuba. Habitus zgrade čini njeno konstruktivno jezgro.

HAOTIZAM U ARHITEKTURI (engl. chaotism) - Haotizam predstavlja tendenciju koja je naročito karakteristična za modernu arh. SAD, nastalu unutar koncepta klasifikacije arh. koji ne pokriva široku lepezu tendencija koje ne mogu da budu svrstane niti pod jedan stil, već, predstavljaju konfuziju mnoštva stilova. Ovako shvaćena, konfuzija stilova je predstavljena kao haotizam. Haotizam, prema shvatanju mnogih camp arhitekata predstavlja arhitektonski stil (odnosno, svaki arhitektonski stil), prema nekima, h. predstavlja eklektizam campa. Predstavnici h. sredinom šezdesetih godina bili su: Johansen, Rudolph i Johnson ( Clark University Library, Worcester, Massachusetts, 1966-69.g.).

HARD ARCHITECTURE, TVRDA ARHITEKTURA (engl.) - Teška, impersonalna, arhitektura zgrada bez prozora, sa zidovima otpornim na graffite, obično vezana za objekte zatvora, bolnice za mentalne bolesnike i druge sigurne strukture.

HARMONIJA U ARHITEKTURI - Koliko god su stara nastojanja da se odgonetne harmonija izvesnih tonova, toliko je staro i povezivanje ovih akustičkih zakonitosti sa optičkim pojavama u likovnim umetnostima, naročito u graditeljstvu. Otkad je Pitagora (540. pre n.e.) u gornjem smislu stvorio »nauku o harmoniji«, najbolji su se umovi sveta trsili da otkriju, u faustovskom smislu, »koja je unutarnja veza sveta«. Mi znamo da je Heraklit (oko 500. pre n.e.) razradio estetska razmatranja u Pitagorinom smislu. Vitruvije piše o nekom Aristoksenovom delu (rođen 354. pre n.e.) o elementima harmonije i ritma. Kepler je u zakonima muzičke harmonije video povezanost sa zakonima vasione koji su harmonija sfera. Leibnitz je u muzici video tajnu aritmetičku vežbu duše koja ni ne sluti da radi sa brojevima. Izgleda da su nagađanja i saznanja o harmoniji uređenja sveta, koju vidimo i čujemo, jako zanimala ljude još i pre Pitagore.

HARMONIJA U ARHITEKTURI, DANAŠNJA NAUKA O HARMONIJI - Jedinica za merenje je broj titraja pojedinog tona u sekundi. Ljudsko uho oseća tonove između 16.000 i 60.000 titraja. Granice osnovnog tonskog područja, kojim se može služiti muzika i koje dolaze u obzir za naše razmatranje, leže okruglo između 30 i 40.000 titraja.

Muzička akustika nije danas više mistična, već je bitni deo područja moderne fizike. Dok je još Platon dela graditeljstva smatrao nečim što je samo po sebi lepo, jer se je sve na njima moglo meriti i matematski obuhvatiti, danas je od svih starih nauka o harmoniji preostala jedino muzika koju priznajemo i svesno vežbamo. Vidi: Monohord u arh., Prima u arh., Sekunda u arh., Terca u arh., Kvinta u arh., Seksta u arh., Septima u arh., Oktava u arh., Mala terca u arh., Mala seksta u arh.

HARMONIJA, RAZVOJ TEORIJE - Harmonija se, prema Hegelu, ne odnosi na ono što je kvantitativno, već na suštinski kvalitativne razlike koje ne treba da ostanu jedne prema drugima u stalnom odnosu suprotnosti, već je potrebno da se dovedu u sklad jedne s drugima. U kombinacijama sa geometrijskim formama arhitektura se često zaboravi i prenebregne svoj osnovni ljudski smisao. Ona je sve manje neka vrsta simbola, slika ili odraz života ili njegova materijalizovana predstava i refleks, već upravo sam živort, njegov okvir, njegova baza. Harmonija arhitekture je u stvari harmonija između čoveka i prostora koji ga okružuje - tj. harmonija samog života. Giussepe Terragni smatra da razliku između arhitektonskog dela i čisto tehničkog dela treba tražiti upravo u ravnoteži i ritmici volumena kojima se oba služe, jer su to svojstva koja račun ne može predvideti, ali koja se mogu dostići samo umetničkom intuicijom.

Pierre Francastel daje ravnotezi i harmoniji novu dimenziju pokreta kada kaze da je “dinamizam zlatni zakon našeg vremena. Sve se kreće, sve otiče i preobličava se; društvo isto kao predmeti i oblici. Ravnoteža nije više u mirovanju nego u kretanju.” U umetnosti, kao i u životu uostalom, jedinstvo i ravnoteža su primarni zakoni integriteta - bez njih bi arhitektonska kreacija bila mrtva. Pojedini teoretičari arhitekture često nalaze tesne veze između religije i harmonije u arh. kod starih naroda. U svima primitivnim teologijama nailazi se na simboličku primenu brojeva, geometrijskih oblika i mera uopšte i oni su smatrani nerazdvojni od zakona koji određuju prirodu i vasionu, dakle smatrani su kao i samo božanstvo. I kod većine antičkih arhitektonskih spomenika može se zapaziti slična simbolika brojeva. Ali, ako bi prihvatili mogućnost da su primitivne religije postale na osnovu posmatranja prirode i njenih fenomena, onda je sama priroda verovatno zajednički izvor simbolike brojeva i harmonije uopšte, kako u religiji tako i u arhitekturi.

Harmonija koju je čovek zapažao u prirodi mola je dati povoda za istraživanje načina da se ona primeni i izrazi u umetnosti, a naročito u arhitekturi. Najjednostavniji način izražavanja harmonije osniva se na brojevima. Svi stari narodi imali su jedan numerički sistem koji je bio vezan i sa religijom i sa kultom, što se objašnjava idejom koju je čovečanstvo imalo o svetu. Po ovoj ideji materija je nerazdvojna od duha čija je ona slika i otkrovenje. Materija, međutim, mora imati oblik i dimenzije, svet je dakle suma dimenzija. Znači njemu odgovara brojka i svaka stvar ima svoju brojku kao i svoj oblik i svoje dimenzije, što predstavlja osnovne elemente harmonije.

HARMONIJSKA PODELA (Arh.) - Podela izvedena po zakonima harmonije. U arhitekturi, to je pravilan raspored i proporcija delova. U antičkoj arhitekturi je počivala na modularnom sistemu – modulu (v. Relativna mera).

HARMONIJSKA PODELA ILI PROPORCIJA - Relacija suksesivnih brojeva u serijama, čiji su reciprociteti u aritmetičkoj progresiji, brojevi koji su proporcionalni dužinama žica čiji je zvuk koji nastaje njihovim vibriranjem harmonijski. Sobe sa merama 1:2, 2:3 i 3:4 su smatrane od strane renesansnih teoretičara za harmonične. Neki teoretičari, uključujući i Albertija, smatrali su da je ovo bila osnova zadovoljavajućih odnosa dimenzija i forme u klasičnoj arhitekturi, pa je to nadasve bio ključ za razumebanje Prirode i Univerzuma. Palladio i ostali arhitekti tog perioda, razvili su dalji kompleks proporcija koji je uključivao odnos 5:6 i druge.

HARMONIJSKE PROPORCIJE - Sistem proporcija koje povezuju arhitekturu sa muzikom. U antičko doba otkriveno je da ukoliko se dve zategnute žice trzajem pobude, različitost u visini tona biće jedna oktava, ukoliko je kraća žica dužine upola manje od druge. Kvinta (jedna petina) će se dobiti ukoliko je ona dve trećine duže žice, a kvarta (jedna četvrtina) ukoliko je njihov odnos 3:4. Iz ovih odnosa je preuzeto u arhitekturi da prostorije ili cele građevine čiji odnosi dimenzija prate odnose 1:2, 2:3 ili 3:4, su takozvane harmonijske. Ranorenesansni arhitekti, naročito Alberti, smatrali su ovo otkriće ključem lepote rimske arhitekture, kao i za ključ harmonije Univerzuma. Ovu ideju je kasnije razvio Palladio, koji je, zajedno sa doprinosom venecijanskih teoretičara muzike, razvio mnogo kompleksniju skalu proporcija zasnovanu na durskoj i molskoj terci: 5:6 i 4:5, itd.

HARMONIJSKE RAZMERE - Ili teorija muzičke harmonije starog proporcijskog sistema, zasnovane su na teoriji muzičkih intervala, primenjenoj u arh.. Preme h.r., razmera 1:1 odgovara primi, 9:8 velikoj sekundi,, 5:4 velikoj terci, 4:3 čistoj kvarti, 3:2 je čista kvinta, 5:3 je velika seksta i 2:1 oktava. H.r. će praktično primeniti u doba renes. Alberti, Francesco di Giorgio, a naročito Palladio.

HEKSAEDARSKI ĆELIJASTI SISTEM - Ćelijasti arh. sistem koji se sastoji iz osnovnih jedinica-ćelija koje su u obliku heksaedara. Ovo je jedan od najjednostavnijih ćelijastih sistema koji dozvoljava nadgradnju u tri pravca. Heksaedarske ćelije ne moraju da budu međusobno jednake, već mogu da budu različite po veličini.

HEKSAGONALNI RASTER - Naziv za raster u obliku šestougaone mreže.

HEKSAGONALNI SISTEMI (engl. hexagonal systems) - Naziv za mrežne strukture urban. plana jednog grada koje su konstruisane u obliku heksagona. H.s. predstavljaju centripetalne sisteme, sa središnjim centrom i lokalnim centrima u jezgrima sistema.

HEREDITARAN PLAN (lat. hereditarius) - Plan jedne građevine koji sadrži elemente: kompoziciju, oblik, strukturu i dr. koji su nasleđeni iz planova takvih tipova građevina u prošlosti. H.p. su veoma često veoma kruti i opterećeni tradicionalnim oblikom. Najčešći primeri h.p. su u crkvenoj arh., ali pronalazimo i brojne slučajeve u profanoj gradnji.

HERMENEUTIKA ARHITEKTURE - Predstavlja tumačenje, odnosno, veštinu tumačenja ili predstavljanja nekog arh. oblika ili znaka, naročito biblijskog karaktera.

HERMETIČKA ARHITEKTURA - U istoriji filosofije i religije, hermetičari su propovedali svoju doktrinu unutar zatvorenog kruga svojuh učenika, a njihova saznanja bila su tajna za ostale. Hermetička arhitektura, prema sličnom principu, bila je učenje unutar zatvorenog kruga upućenih. Nedostupne širem krugu, protomajstori hermetičari su strogo čuvali tajne svog zanata, ne dozvoljavajući pristup njima neupućenima. Majstorske graditeljeske veštine prenosile su se s kolena na koleno, unutar zatvorenog kruga majstorskih društava. Prema ovom principu prenošenja arhitektonskih majstorskih znanja, većina građevina podignuta tokom perioda srednjeg veka, predstavlja primere hermetičke arhitekture.

HIGH TECH (engl. visoko tehnološki) - Predstavlja pojam koji se koristi ponajviše u arh. da bi označio arh. radove nastale u periodu nakon sredine 1960-tih g. a koji karakteristšu jednu malu grupu arhitekata, uključujući Normana Fostera i Richarda Rogersa. Njihove ideje su delimično zasnovane na predlozima za radikalni dizajn koje je izne o Buckminster Fuller, sa kojim su obojica sarađivali, kao i arh. teorijama grupe archigram. Pojam h.t. u arh. i dizajnu ne bi trebalo zameniti za značenje istog pojma u industriji - elektronici, kompjuterskoj industriji, robotici i dr. U arh., pojam uključuje stav o odbacivanju korišćenja “nezgrapnih” građevinskih materijala (na pr. kamena, opeke i drveta) i korist netradicionalnih materijala i sintetičkih komponenti (na pr. azbestne ploče, fibreglass, čelične elemente i plastične prozore). Rezultujuće forme koje su bile masovno proizvedene asociraju na mašinske elemente. Ponekad je upotreba ovih elemenata spontana, nesračunata, pa ovi objekti predstavljaju primere arh. i dizajnerskog ad hokizma.

HIGH TECH STIL U ARHITEKTURI - Stil ekspresivnih struktura, tehnologija, i njihovih podržavanja putem njihovog izlaganja i čak naglašavanja, ili putem predstavljanja struktura tako da izgledaju tehniloški naglašeno. Neki teoretičari smatraju da je high tech nastao u arhitekturi zajedno sa staklenim i željeznim strukturama u XIX veku, kao što je bila Paxtonova Crystal Palace (1851), ali njegova agresivna imaginacija duguje više kasnijim konstruktorima – arhitektima, kao što su bili Fuller, Freo Otto, grupa Archigram, pa čak i futurizam i novi brutalizam. High tech arhitektura reprezentuje težnju, često pasioniran pokušaj da se upotrebi tehnološki duh ranog modernizma i delimično etos njegovih pionira, kao što je bio Mies van der Rohe, koji je verovao da moderna arhitektura treba da odražava tehnologiju svog doba. Nakon Drugog svetskog rata narastajući kriticizam moderne arhitekture koncentrisan je na njene sistematične neuspehe tog vremena. Internacionalni stil modernista nije se mnogo bavio tehmološkim i tehničkim aspektima arhitekture, kao što su efekti prekomernog zagrevanja, i slični, sa konstantno nedostajućim elementima tehničke funkcionalnosti arhitekture. High-tach inicijativa može se smatrati da je trebalo da nadomesti ove praznine u modernoj arhitekturi, mada je u osnovi biloa postavljena na pretpostavkama da je moderna arhitektura u svojoj suštini ispravna i prihvatljiva.

High-tech se često smatra za široko rasprostranjen britanski fenomen u arhitekturi, nastavljajući ponosnu tradiciju adaptacije industrijske masovne produkcije potrebama građevinske industrije. Diskutabilno je među istoričarima poreklo high-tech pokreta, ali se generalno smatra da vodi korene u arhitektonskim školama u Londonu iz perioda kasnih 1950-tih, specifično Ragent Street Polytechnic i Architectural Association, koje su genrisale časopise “Polygon” i “Archigram”. Začeci high-tech-a, međutim predstavljaju funkcionalističke zgrade, koje su svoj izraziti karakter imale u arhitekturi XIX veka, a promovisali su ih predavači kao što su bili Jame Stirling i Peter Smithson, obojica entuzijasti za inženjerske konstrukcije iz XIX veka. Oni su bili ti koji su inspirisali arhitekte kao što su Ričard Rodžers i Norman Foster. Rodžers i Foster, koji odbijaju da budu klasifikovani među high-tech arhitekte, ipak predstavljaju možda najslavnije predstavnike ovog pokreta, a obojica su bili proizvod britanskih arhitektonskih škola tog perioda. Na njih su u SAD uticaj načinili Charles Eames, Raphael Soriano, Craig Ellwood i Pierre Koenig.

Najviše paradigmični primeri high tech arhitekture svakako su: Centar Pompidou, u Parizu (1977) arhitekata Piano i Rogers; Sainsbury Centre, University of Eas Anglia, Norwich (1977) Norman Foster-a; zgrada Lloyd-a, London (1986), Rogers-a; Hong Kong i Shangai Bank, Hong Kong (1986), Foster-a; Schlumberger Research Laboratories, Cambridge (1985), Michael Hopkins-a; Docklands, London (1988), Nicholas Grimshaw-a, radovi Richard Horden-a, Ian Richie-a, Von Gerkan-a, Eva jircna-e, grupe Future Systems; Institut du Mond Arabe, Paris (1987), Lyons Opera House, restauracija (1987-93) Jen Nouvel-a, projekti Odile Decq i Benoit-a; Menil Collection Gallery, Houston (1981-6), Kansai International Airport, Osaka (1988-94), Renzo Piano-a i dr.

HIGH TECHNOLOGY COTTAGE INDUSTRY (engl. visoko tehnološka radionička industrija) - Pojam je prvi upotrebio američki istoričar ekonomije Charles Sabel da bi opisao grupne efekte malih radionica koje su proizvodile u mnogim malim gradovima centralne i severne Italije. Od 1970-tih, ove radionice su preuzimale poslove kao podizvođači velikih proizvođača kućne bele tehnike i industrijske mašinske gradnje koji su bili koncentrisani u velikim gradovima. Rezultat ovakvog odnosa među proizvođačima vrlo brzo je bio da su male radionice postale inovativno i tehnološki veoma sofisticirane i razvijene, da su mogle da odgovore visokim tehničkim zahtevima, pa i da preuzmu ulogu vodećih proizvođača u pojedinim oblastima. Ovo je dovelo do veoma značajne razgranatosti, posebno u području dizajna, jer su mnoge male radionice postale visoko kvalitetne, specijalizovane za pojedine tipove ili elemente proizvoda, tako da su bile mnogo fleksibilnije na zahteve i promene na tržištu, nego što su to bili gigantski proizvođači. Na ovaj način, bilo je moguće proizvoditi proizvode različite tehničke sofisticiranosti, u malim proizvodnim serijama, u skladu za zahtevima tržišta.

HIGH TOUCH (engl. visoki dodir) - Predstavlja koncept koji je predstavljen ranih 1980-tih od strane amerikanca Johna Naisbitta, kao kontrateža high techu. Predstavlja trend u dizajnu u kojem se kombinuju boje, forme, tekstura, površina i materijali, da bi bio dobijen vizuelno snazan objekt, sa svojim unutrašnjim značenjem. H.t. uključuje upotrebu nekonvencijalnih materijala: sirovih neobrađenih metala, plastike, gume, laminata i cementa, koji zamenjuju konvencionalne materijale: drvo, staklo i čelik. Colorcore predstavlja omiljeni materijal h.t. dizajnera. Korene h.t. možemo da pronađemo u prvobitnoj upotrebi bakelita, u primerima Charles Eamesove upotrebe plastike, pa sve do italijanskog anti dizajna i njegove upotrebe materijala na plastičnoj osnovi tokom perioda 1960-tih. Kao pristup dizajnu, h.t. je najevidentniji u radu nekih američkih dizajnera iz perioda 1980-tih i 90-tih, ko što su, na pr. Jay Adams, Don Ruddy i Robert Robinson, a nalazimo ga u umetničkom nameštaju (Art furniture), pre nego unutar serijske proizvodnje.

HIGIJENISTI U ARHITEKTURI - Naziv za predstavnike stava u arhitekturi prema kojem je najvažnija odrednica arh. i urb. omogućavanje visokih higijenskih uslova. Nastali su zajedno sa početkom perioda industrijalizacije, koja je sa sobom nosila zagađenje životnih uslova. Higijenisti su urbani život smatrali za najniži mogući nivo stanovanja, koji je agresivno vršio teror kako na psihu tako i na fizički aspekt čovekovog života. Budući da je industrijalizam uglavnom uništio kreativni aspekt života u gradu, ostali su samo efekti industrijskog zagađenja i uništenja životne sredine. Među higijenistima, najznačajniji su bili: Chadwick, Florence Nightingale, Louis Pasteur, Baron Haussnann i dr.

HIPERBOLA (uperbolh) - 1. Geometrijska kriva u ravni koja ima svojstvo da je za svaku njenu tačku razlika otstojanja od dve stalne tačke uvek ista (konstantna). 2. Preterivanje, preterano uvećanje onoga što treba kazati ili preterano umanjenje onoga o čemu se govori.

HIPETRALAN (od grč. engl. hypaetral, ital. ipetro) - Bez krova, otvoren prema nebu.

HIPI ARHITEKTURA - Naziv za arhitekturu koja je nastala u periodu nastanka i razvoja hipi pokreta, uglavnom na tlu SAD, ali i u Evropi. Predstavlja efemernu arhitekturu skloništa – obitavališta koja su podizana u vreme trajanja nekog rock festivala ili drugog masovnog okupljanja.

HLADNA BOJA (engl. cold colour, cool colour) - Boja koja sugeruše kineastetičku senzaciju hladnoće (psihički osećaj hladnoće), kao što su plava boja i njene analogne boje, izvedene iz plavo – zelene i plavo – ljubičaste. Hladne boje, po pravilu, aju utisak: dubine,prostora, povećanja prostora, veće prostornosti.

HODNIK (Arh.) - Dugačka a relativno uzana prostorija u zgradi, koja služi kao unutrašnja veza između više soba u stanu ili između drugih kakvih prostorija. Najmanja širina je 1,10m, koja ide do 2,00m pa i više. Takođe, koridor.

HODNIK, KUĆNI HODNIK (nem. Flur, hausflur) - Predprostor koji se nalazi između kućnog ulaza i stepeništa kod spratnih stambenih kuća, između ulaznih vrata u stambeni deo i pojedinačnih soba kuće. Takođe, može da bude i kućno odmorište.

HODOLOŠKI PROSTOR (grč. hodos put) - “Prostor mogućih kretanja”. Hodološki prostor sadrži, umesto pravih putanja, “podesnije putanje”, koje predstavljaju kompromis između više raznih komponenata, kao što su “najkraći put”, “najbezbedniji”, “najmanje zamora”, “uobičajena staza” itd. Sve se to, prirodno, podešava i usklađuje prema topografskim okolnostima na terenu. Ako su ti razni zahtevi manje-više ujednačeni, a nema nikakve čovečije delatnosti koja bi uticala na situaciju, onda se h.p. blizi Euklidovom prostoru. Međutim, u h.p. mi obično sledimo pravce koji se ne poklapaju sa geometrijskim pravcima koji vode pravo cilju, a istraživanja, vršena u gradovima, pokazuju da razne osobe vrlo često biraju različite putanje da bi došle do ostog cilja. Bollnow tako isto podvlači da se izbor pravaca kretanja neke osobe menja prema trenutnom raspoloženju duha ili prema datoj situaciji. Na pr., ako se jako žurimo, koristićemo se prečicama.

HOL, ZNAČENJA POJMA (Arh.):

1. Veća centralna i reprezentativna prostorija u privatnim zgradama i vilama, slična predsoblju, iz koje se ide u ostale glavne prostorije. Hol može ići kroz jedan ili više spratova čija odeljenja čine jednu celinu, kada može biti osvetljen i ozgo.
2. Glavna soba kod srednjovekovne kuće, ili velika zajednička soba u jednom koledžu i sl. Može da bude otvoreni hol, otvoren prema krovu ili zatvoren plafonom iznad.
3. Velika prostoeija u javnoj građevini namenjena vršenju poslovnih transakcija, hol u sudovima, ili bilo kojoj drugoj javnoj zgradi, sa namenom za sretanje ljudi ili njihovu zabavu (music-hall).
4. Građevina namenjena jednog gildi ili bratstvu, kao što je London Livery-Company Hall, ili za potrebe gradske uprave (town-hall).
5. Rezidencija teritorijalnog vladara.
6. Univerzitetska zgrada koja je podignuta kao posebna zgrada, sa namenom obrazovanja studenata ili njihovog boravišta.
7. Zajednička prostorija u jednom dvorcu u kojoj zajednički obeduje posluga. 
8. Bilo koji veliki pokriveni prostor. 
9. Može imati još i druga, specifična značenja, kao: hotelski hol, zatim dvorac tevtonskog poglavice, ili manor-kuća britanskog zemljoposednika, ili gradska većnica, itd.

HORIZONTALNA PROJEKCIJA - Nacrt osnove, prikazivanje nekog tela na vodoravnoj površini; crtanje geogr. karte pri kome zamislimo da se nalazimo ma na kojoj tački Zemljine površine, pa crtamo okolne zemlje onako kako ih sa te tačke vidimo.

HOROR VAKUI (lat. horror vacui) - Strah od praznog. U umetnosti, potreba da sve površine budu, na neki način, dekorisane.

HOUSE OF THE FUTURE (engl. kuća budućnosti) - Pojam koji označava projekte i arh. studije za kuću koja ima karakteristike onakve kakve bi trebalo da ima kuća u bliskoj budućnosti. Kuća budućnosti često predstavlja značajan koncepcijski pomak u odnosu na vreme svog nastanka i pokazuje moguć pravac razvoja kuće.

HOUSE OF THE SCIENCE (engl. kuća nauke) - Naziv za futurističke projekte kuća, onakve kakvi bi trebalo arhitektonski objekti da budu u bližoj ili daljoj budućnosti.

HOUSING (engl. stanovanje) - Pojam se u urbanističkom i arhitektonskom smislu odnosi na principe masovnog stanovanja i njihovu realizaciju putem podizanja stambenih zona, odnosno gradskih stambenih četvrti, u kojoj je osnovna funkcija stanovanje, dok su druge, nekompatibilne funkcije izdvojene. Problem housinga, masovnog stanovanja, podstavkao je najmasovnije i najparadoksalnije primene principa podele grada na homogene, monofukcionalne delove. “Higijenske” preokupacije su proširile ulice tako da su one postale pusti, bezoblični prostori koji odvajaju jedan blok od drugoga, zamenjujući povezano gradsko tkivo sa haosom periferija-spavaonica, gde su zgrade razmeštene prema logici nerazumljivoj njihovim stanovnicima.

HOWELLISM - Naziv za stil u arhitekturi koji predstavlja Charles Jencks, čije ime je nastalo iz prezimena protagoniste Howella, koji, zajedno sa Stirlingom i ostalima predstavlja arhitekturu u kojoj su primarni pešački tokovi, kao i struktura krova poput »uzdignute kože« arhitektonskog objekta. Krov je načinjen od konstrukcije koja nosi panele koji štite pešačke zone i objekat u celini od atmosferilija, prvenstveno od sunca.

H-PLAN - Arhitektonski plan koji je oblikovan poput slova H, kao kod elizabetanskih kuća, na pr. Montacute House, Somerset (završena 1599). Predstavlja varijaciju E plana tako što je izgledao kao dva slova E, postavljena leđa na leđa, sa krilima koja se produžavaju simetrično u oba pravca.

HUMANISTIČKI PRISTUP U ARHITEKTURI - Pristup arh. i arhitektonskom projektovanju kroz prizmu odnosa arh. prema čoveku. Odnos arh. prema čoveku sadrži se u različitim elementima. Prvi element je čovekomernost prostora - dimenzije jednog prostora saglasne su sa dimenzijama samog čoveka, nasuprot grandioznim prostorima u kojima je čovekova dimenzija svedena na minimum. Drugi element je humana upotreba arh. materijala: prirodni materijali su humani materijali (drvo, opeka, kamen, keramika), nasuprot upotrebi veštačkih i industrijskih materijala koji nisu saobrazni čoveku (staklo, čelik, beton). Zatim, geometrija humanog prostora je proizašla iz prirodnih, slobodnih oblika, nasuprot velikim ravnim površinama brutalne arhitekture. Boja kod h.p.a. je snažna, topla i izražaja, nasuprot hladnim, čeličnim bojama natur betona. H.p.a. je naturalistički pristup suprotan od nehumanog purizma. Pojam h.p.a. vezije se za arhitekturu Alvara Aaltoa i njegov pristup posmatranja arh. uopšte. Aaltove forme su prirodne, saobražene sa čovekovim shvatanjima prostora, površine i mase su proizašle iz čovekove svesti o prostoru u kojem se nalazi.

IDEAL U UMETNOSTI - Onaj jedinstveni umetnički oblik koji u sebi sjedinjuje najbolje pojedine oblike različitih formi istog tipa ili iste kategorije iz prirode. "Ideal" je, sledstveno, savršeniji od bilo čega što se može videti u stvarnosti, ali takođe, proizlazi iz umetnikove sopstvene vizije savršenosti. Sam pojam ima korene u renesansnom neo platonizmu, a najznačajniji uticaj je imao na umetnike druge polovine XVIII veka.

IDEJNI ARHITEKTONSKI PROJEKT - Detaljnije, u određenoj razmeri predstavljena koncepcija projekta jednog arhitektonskog objekta. Idejni projekt se obično radi u razmeri 1:200 (ili 1:500 – 1:100) i predstavlja osnovu za dalju razradu.

IDEJNI NACRT, IDEJNO REŠENJE - U arhitektonskom projektovanju, idejno rešenje je plan objekta u vidu prvobitne ali definitivne skice, koja sadrži osnovne elemente projektovanog objekta: orijentaciju objekta, dispoziciju prostorija, oblik i raspored prostorija, osnovne funkcionalne karakteristike, šemu kretanja i osnovne konstruktivne karakteristike budućeg objekta. Idejni nacrt je startni nacrt na osnovu kojeg se vrši dalje projektovanje i dalja razrada rešenja. Sledeći stupanj u gradaciji arhitektonskog projektovanja predstavlja idejni projekt.

IDEJNI PROJEKAT (GENERALNI PROJEKAT) - Projekat koji idejno rešava postavljeni građevinski zadatak. U projektu su dati definitivni oblici i glavne dimentije objekta, bez detaljisanja potrebnog za izvođenje. Služi za upoređenje varijanata i za izradu investicionog programa.

IDEJNI PROJEKT - Predstavlja osnovni projekt arhitektonske tehničke dokumentacije, na bazi koga se vrši dalje projektovanje u vidu glavnog i izvođačkog projekta. Idejni projekt je detaljniji i određeniji projekt u odnosu na idejno rešenje ili idejni nacrt, jer uključuje konačno definisane dimenzije objekta, njegov konstruktivni sistem, definitivne funkcionalne karakteristike i materijale od kojih će bududći objekat biti izveden. Idejni projekt se radi u pogodnoj razmeri, ali često ne većoj od 1:100, retko 1:50. Predstavlja osnovu za razradu glavnog i izvođačkog arhitektonsko – građevinskog projekta.

IDEJNO REŠENJE (nem. Schaubild, Vorentwurf) - V. Nacrt. Skicom predstavljena koncepcija plana i projekta za jednu građevinu ili deo građevine.

IDENTITET ARHITEKTONSKOG OBLIKA - Odrednica arh. oblika koja mu daje karakter i izdvaja ga iz mnoštva sličnosti. I.a.o. zavisi od: njegovog strukturalnog skeleta, specifičnosti njegove realizacije, namene i funkcije i dr. Oblik je između ostalog određen: tonovima, bojama, sastavom, to je po definiciji kvalitet za sebe i obezbeđuje osnovnu karakteristiku identiteta, po kome se jedan element, odnosno, oblik, moze prepoznati.

IDENTITET U ARHITEKTURI (engl. identity) - Mozemo da govorimo o sledećim formama identiteta u arhitekturi: identitet mesta, lokacije, identitet grada, identitet starog ili novog jezgra, identitet plana ili osnove, identitet fasade, identitet enterijera, identitet projektanta. I.a. se u različitom smislu pojavljuju kao genius loci, duh mesta, urbani identutet.

IDEOLOGIJA I ARHITEKTURA (engl. ideology) - Pojam obuhvata kompleksan sistem međuodnosa arhitekture i ideologije, koji rezultuje karakterističnim arh. formama, građevinama posebnih stilskih karakteristika. Uticaj ideologije na arhitekturu najsnaznije je predstavljen primerima arh. pokreta nastalih u vremenima ekstremnih ideoloških uticaja, na pr. konstruktivizam je nastao u vremenu nakon revolucije u Rusiji, a fašistička škola u arhitekturi za vrema nastanka Trećeg rajha.

ILUZIONISTIČKA DEKORACIJA U ARHITEKTURI - Predstavlja dekoraciju arhitektonskih objekata upotrebom iluzionističkih sredstava ili efekata: slikarskih efekata, skulptorskih sredstava ili efekata ili pomoću sitne plastike. Majstori iluzionističke dekoracije u arhitekturi svakako su bili slikari i arhitekti – predstavnici visoke renesanse i baroka. Način, teme i sadržaji oslikavanja tavanica velelepnih baroknih palata predstavljaju visoko dostignuće iluzionističke dekoracije. Tiepolo, Veronese, Michelangelo i mnogi drugi oslikavaju tavanice i zidove stvarajući neverovatne iluzije nebeskog svoda, sa fantastičnim prizorima iz mitologije ili Svetog Pisma. Oslikavanje kupola crkava generalno predstavlja iluziju beskrajnog nebeskog svoda, koja se nameće posetiocu crkve u kojoj je svod ili kupola oslikana. Iluzionistička dekoracija se pojavljuje kako u sakralnim tako i u profanim građevinama (vilama, palatama).

ILUZIONIZAM U ARHITEKTURI (lat. illusio obmana, privid, pričin, utvara; franc. trompe l’oeil) - U lik. umetnostima uopšte veština ostvarenja što tačnije iluzije viđene realnosti. Postiže se primenom linearne i vazdušne perspektive, te pomoću chiaroscura (u slikarstvu), boja, luminističkih efekata, reprodukovanja detalja i dr. Linearnom perspektivom se ostvaruje iluzija dubine i prostora, pomoću pravaca koji se vidno seku u jednoj tački, te smanjenjem veličina predmeta u proporciji prema udaljenosti od prvog plana. Vazdušnom se perspektivom postiže sličan privid dubine pomoću postepenog slabljenja intenzivnosti tonova, izostavljanjem detalja i ublažavanja oprečnosti planova prema dubini slike.

O iluzionizmu se moze govoriti od Vv.p.n.e., u grč. arhitekturi i slikarstvu, kada je poznata upotreba iluzionističkih efekata da bi se postigli izvanredni efekti na linijama grčkog hrama - entazis. U doba renesanse, definitvno se formira perspektiva kao metoda građenja prostora. U baroku se do krajnjih mogućnosti iskorišćavaju perspektivni i luministički efekti, kojima se zidovi i svodovi potpuno razrešuju u trompe l’oeil. Smelim skraćenjima i kontrastima svetla i senke pojačava se maksimalni utisak dubine prostora; pri tom imaju važnu ulogu perspektivno kompoziciono postavljeni arhitektonski elementi (stubovi, lukovi, balustrade, arhitravi). Iluzionističko slikarstvo na zidovima i svodovima, te kupolama i apsidama crkava doveli su do krajnjih mogućih granica ital. slikari Pietro da Cortona, G. Lanfranco, A. Pozzo, G.B. Tiepolo i dr.

IMAGE, IMIDŽ (engl. slika, lik, predstava):

1. Pojam koji u arh. smislu predstavlja arhitektonsku zamisao, ideju, arh. imaginaciju jednog prostora, arh. objekta ili ponekad celog grada. I. se prenosi na arh. plan, skicu, crtez, sliku ili putem nekog drugog medijuma.
2. Pojam i. takođe se koristi da bi naznačio osobene detalje ili crte pojedinog arh. objekta ili arhitekte, koji daju osnovne karakteristične crte arhitekturi i predstavljaju one osobene elemente koje je raspoznaju i čine karakterističnom u odnosu na druge arh. objekte ili protagoniste. 
3. Pojam se često vezuje za karakterističnu urbanističku sliku koju pruža jedan grad. U vremenu kada se ta slika promeni, govorino o “novom urbanom imidžu”.

IMAGINACIJA, ARHITEKTONSKA (engl. imagination) - Pojam koji označuje arh. viziju, maštovitost, inventivnost. Takođe, predstavlja sposobnost da jedan arh. oblik bude predstavljen na najrazličitije moguće načine ili da sadrži višeznačne elemente i kompleksan sadržaj. Imaginativna osobina jednog predmeta je i karakteristika njegove duhovitosti, originalnosti. Imaginativni elementi su unikatni, jedinstveni po svojoj ideji, mada su izrađeni kao predmet masovne proizvodnje.

IMANENTAN (l. immanens) - Unutrašnji, koji ostaje unutra, bitan, neodvojiv; filozofska imanentna metoda ona koja se određuje samim predmetom istraživanja; imanentna kritika ona koja jednu misao ili sistem misli procenjuje sa njegovih sopstvenih pretpostavki; u teoriji saznanja: koji ostaje u granicama mogućeg iskustva (Kant), ili u granicama svesti (Fihte); po Spinozi, bog je imanentni uzrok sveta, dakle sam svet ("deus sive natura" bog ili priroda); supr. transeuntan, transcendentan.

IMITACIJA (lat. imitatio oponašanje, podražavanje) - U lik. umetnostima i uopšteno, povođenje za postojećim oblicima; oblikovanje prema postojećem uzoru, za razliku od stvaralačkog izvornog oblikovanja. U običnom govoru i. znači isto što i imitiran predmet, objekt kod kojeg je skupoceniji materijal zamenjen prostijim (“mramorovanje” običnog kamena, stakleni “dragulji” i sl.).

IMPERSONALNA ARHITEKTURA - Naziv za arhitekturu koja ne sadrži značajnije osobene karakteristike kako arhitekte pojedinca, isto tako osobine nekog određenog stila ili pokreta. Takođe, pojam može da predstavlja opštu karakteristiku modernog stila u arh., koji je lišen individualnosti, tradicije, specifičnosti, već njegova arh. predstavlja jednostavan princip zadovoljenja ljudskih potreba na tehnički i ekonomski ispravan način. Impersonalne stilove predstavljaju: internacionalni stil, funkcionalizam, brutalizam, nasuprot primerima personalnih stilova i pojedinaca: manirizam, ekspresionizam i dr.

IMPLIKACIJA, ARHITEKTONSKA - Naziv za mešanje, umetanje, zamršenost arhitektonskih stilova na jednom arhitektonskom obliku.

IMPROVIZACIJA U ARHITEKTURI - Pojam obihvata proces projektovanja i gradnje, sa osnovnim karakteristikama činjenja bez prethodne pripreme, na brzu ruku, prilagođavanje novonastalim uslovima u toku procesa projektovanja ili gradnje. Prema Venturiju, u svom procesu stvaranja, “jedan arhitekt prilagođava jednako kao što i nameće. On time priznaje “kontrolu i spontanost”, “korektnost i lakoću” - improvizaciju unutar celine. On toleriše i ograde i kompromise. Nema čvrstih zakona u arhitekturi, ali neće sve biti produktivno u jednoj građevini ili u jednom gradu. Arhitekta mora da odluči, i te suptilne procene spadaju među njegove glavne funkcije. On treba da odluči šta treba da ima dejstva i sa čime se može praviti kompromis, gde može da popusti i kako. On ne ignoriše niti isključuje neusaglašenosti programa i konstrukcije unutar reda.

IN ABSTRACTO (lat. abstractus) - Latinski pojam koji, primenjen na arh. i urban., predstavlja zamišljen prostor, prostor koji postoji odvojen od materijalnih predmeta, misaoni prostor, mislen. Prostor in abstracto postoji samo kao pojam, samo u mislima.

INDIJSKE GRAĐEVINSKE MERE - Sve su stare indijske građevine bile vezane na tačnu sistematiku mera. Ona je vredela podjednako za glavne mere građevina kao i za pojedinosti. Mnogobrojne rasprave o tim pravilima sakupljene su u Silpa-Sastra, nekoj vrsti građevinskih pravila za indijske arhitekte. Tu nisu navedene samo mere i proporcije različitih građevina, nego i pravila o ceremonijalu za vreme građenja, o honoraru arhitekta, o svojstvu građevinskog materijala itd.

Prema predanju Silpa - Sastra se sastoji od 64 knjige, i to 32 »glavne« i 32 »sporedne«, a njihovi su nazivi većinom u skladu sa imenima svetaca koji štite naročite vrste umetnosti i zanata. Od svih ovih knjiga najpotpunije je sačuvana Manasara koja sadrži pravila za arhitekte i vajare, utvrđena većinom na osnovu religije. Kako to već i sam broj Silpa-Sastra knjiga pokazuje (64 = 82), kao i prepolavljanje u sporedne i glavne knjige, (po 32 od svake 82/2, arhitektonske su se proporcije osnivale na osmici, što se slaže i sa konstrukcijom naših građevinskih mera (125 = 1000/8). To biva još jasnije kada se tačnije prouči ovaj sistem proporcija, preuzet iz prastarog spisa u sanskritu. U konstrukciji mera, taj sistem pokazuje retko jedinstveno stupnjevanje osmice, kakvo se nije našlo ni na jednom drugom mestu, ni kod jednog drugog naroda.

INDIVIDUALIZAM - U arhitektonskom smislu predstavlja osobinu jednog arh. objekta ili stav i pristup projektovanju jednog arhitekte koji sadrži snažne crte ličnosti projektanta. Individualizam u arh. javlje se gotovo u svim stilovima ali nije vezan za stil već za ličnost arhitekte. Snažne crte individualističke arh. pronalazimo kod Franka Lloyda Wrighta, a najčešći primer individualističke arh. predstavljaju objekti Antonio Gaudija.

INDIVIDUALNA SFERA - Neposredno odnosom jedinice i mnoštva rešava se i pojava, mesto i veze individualne i kolektivne sfere. Bilo da se određuje jedinica ili sklop, uvek smo u mogućnosti da između ova dva pola ostvarujemo teritoriju tražene organizacije. U okviru same tipične jedinice moguće je uočiti ova nastojanja da se uspostavi željena ravnoteža ovih dvaju sfera. Kod porodičnog to je odluka o jednom ili dva centra stanovanja, ili još opštije, sadržana je u odluci o načinu planiranja porodičnih jedinica. Kod zatvorenih, tzv. atrijumskih kuća, individualna sfera je u više mogućih organizacijskih oblika zastupljena i to u zatvorenom i otvorenom prostoru. Porodica se ovde predstavlja kao individualna urbana jedinica i član porodice kao individua, a što danas svakako predstavlja najveći mogući stepen u okviru individualne sfere.

INDUKTIVIZAM U ARHITEKTURI (engl. inductivism) - Metoda ili zbir metoda arhitektonskog projektovanja i urbanističkog planiranja koje započinju proces projektovanja na osnovu ulaznih podataka: raspoloživih površina, analiza potreba, funkcionalnih zahteva, estetskih gledišta, da bi iz takvog skupa elemenata dovele do konačnog cilja. Ova metoda se koristi nasuprot deduktivnoj metodi, koja prilikom projektovanja polazi od konačnog željenog cilja (forme i sadržaja).

INDUSTRIJALIZAM U ARHITEKTURI - Predstavlja arhitekturu koja za svoj osnovni princip ima upotrebu industrijski predfabrikovanih elemenata i građevinskih delova koji su industrijski proizvedeni. Industrijalizovana arh. se gradi putem industrijskog procesa, koji je identičan procesu rada u fabrici, uz korišćenje visoke tehnologije.

INDUSTRIJALIZOVANA GRADNJA - Prefabrikovana gradnja, naziv za način ili sistem gradnje objekata korišćenjem principa industrijskem proizvodnje. I.g. pretpostavlja tzv. predfabrikaciju, odnosno izradu elemenata jednog arh. objekta u fabrici ili radionici, koji se potom transportuju na mesto izgradanje i tamo se sklapaju, odnosno, povezuju u celinu. I.g. je nastala kao logičan deo industrijske proizvodnje i razvoja masovne produkcije, iz razloga povećanja efikasnosti rada i ekonomije proizvodnje. Objekti izgrađeni metodama i.g. predstavljaju tzv,. tipske objekte, a izrađuju se u velikim serijama. Izliveni željezni dorski grčki stubovi (jeftiniji od kamenih i laki za izradu jer se liju u serijama), korišćeni su u XIX veku, a projektovao ih je Nash u Carlton House Terrace, London (1827-33), zatim Barry koristi masovno proizvedene metalne prozorske okvire il liveno gvozdene krovne panele na Palace of Westminster (1839-60), a Paxtonova Crystal Palace, London (1851) bila je skoro upotpunosti izgrađena od prefabrikovanih delova koji su sklopljeni u modularnom sistemu. Projekti zidova zavesa, panelnih sistema, predfabrikovanih elemenata i mnogi drugi aspekti industrijalizovane gradnje ubrzavaju proces gradnje tokom XX veka. Charles Eames, E.D. Ehrenkrantz, Buckminster Fuller, Gropius, Nervi, Perret, Prouve i Wachsman bili su pobornici razvoja industrijalizovane gradnje u XX veku.

INDUSTRIJSKA IKONOGRAFIJA - Ono što je još značajnije u modernoj arhitekturi od Miesovog “zaboravljanja” ukrasa jeste njegovo preslikavanje “barake”, tj. izvođenje asocijacije iz trupa zgrade umesto iz fasade. Arhitektura modernog pokreta je, tokom svojih ranih desetleća i preko više svojih majstora, razvila rečnik oblika zasnovan na raznovrsnim industrijskim modelima čije konvencije i proporcije nisu ništa manje izričite nego klasični redovi renesanse. Ono što je Mies uradio sa linearnim industrijskim zgradama 1940-tih godina, Le Corbusier je bio uradio sa plastičnim silosima za žito 1920-tih, a Gropius sa Bauhausom 1930-tih, imitirajući vlastitu raniju fabriku iz 1911.g., tzv. Faguswerk. Njihove zgrade, nalik na fabrike bile su više nego “pod uticajem” konstrukcija industrijskog vernakulara skore prošlosti, u onom smislu u kom su istoričari opisivali uticaje među umetnicima i pokretima. Njihove su zgrade eksplicitno izvedene iz ovih izvora, i to velikim delom zbog njihovog simboličkog sadržaja, jer su industrijske konstrukcije za evropske arhitekte predstavljale hrabri novi svet arhitekture, a pre svega nauke i tehnologije. Arhitekti ranog modernog pokreta, odbacujući priznato prevaziđen simbolizam industrijskog eklekticizma, zamenili su ga simbolizmom industrijskog vernakulara. Drugim rečima, još uvek kao romantičari, postigl su novu osećajnost prizivanjem udaljenog u prostoru - tj. savremene industrijske četvrti sa druge strane šina, koju su prebacili u građanske delove grada - radije nego da prizivaju, kao raniji romantičari, udaljeno u vremenu kroz ponavljanje stilskog ornamenta prošlosti. Tj. modernisti su upotrebili metod projektovanja zasnovan na tipološkim modelima i razvili arhitektonsku ikonografiju zasnovanu na tumačenju progresivne tehnologije industrijske revolucije.

Kolhun govori o “ikoničkoj moći” koju pripisuju “oni iz oblasti dizajna koji su propovedali - i to još uvek čine - čistu tehnologiju i tzv. objektivni metod projektovanja...delima tehnologije, koja obožavaju u meri nepojmljivoj za naučnika.” On takođe piše o “moći svih artefakata da postanu ikone..bilo da jesu ili nisu stvoreni posebno u tu svrhu”, i navodi XIX-vekovne parobrode i lokomotive kao primere predmeta “koji su naizgled napravljeni sa utilitarnom svrhom” a koji su “ubrzo poprimili svojstvo Gestalta...koji se odlikuje estetskim jedinstvom” i simboličkim svojstvom. Ovi predmeti, uz fabrike i žitne silose, postali su izričiti tipološki modeli koji su, uprkos tome šta arhitekti kažu, značajno uticali na metod modernog arhitektonskog projektovanja i služili kao izvori njegovih simboličkih značenja.

INDUSTRIJSKI DIZAJN, DEFINICIJA (industrijski dizajn) - Promišljena primena estetskih i utilitarnih kriterijuma na oblikovanje serijski – mašinski izrađenih predmeta od sredine XIX veka pa nadalje.

INDUSTRIJSKI DIZAJN, INDUSTRIAL DESIGN (engl.) - Pojam s područja moderne industrijske proizvodnje; uobičajena je upotreba izvornog naziva, ali postepeno se uvodi slobodan prevod: industrijsko oblikovanje. I.d. je kompleksni pojam koji obuhvata organizovani lanac profesionalnih delatnosti u procesu proizvodnje, a pojavljuje se u zemljama sa visoko razvijenom industrijom. I.d. obuhvata tehnološku i likovnu analizuprojekta pojedinog industrijskog proizvoda, ispitivanje faktora prometa, propagande, komercijalnog efekta proizvodnje kao i veći ili manji niz međuakcija, od idejnog projekta industrijskog proizvoda do reagovanja potrošačkih masa. Konačni je cilj najveća moguća fizička i psihološka upotrebljivost proizvedenog artikla. I.d. se javlja gotovo u svim granama industrijske proizvodnje za široku potrošnju; naročito je uočljiva njegova primena u industriji tehničKuh pribora, aparata za pokućstvo, tekstila, stakla itd. Vaznost kultivisanja oblika u industrijskoj proizvodnji uočena je veš u razdoblju između dva svetska rata (“Bauhaus”), a nakon 1945 ona postaje sve veća i postepeno zauzima univerzalne razmere. I.d. je naročito razvijen u skandinavskim zemljama, SAD, Italiji, Nemačkoj i Japanu.

Industrijski dizajn predstavlja industrijsko oblikovanje predmeta za masovnu upotrebu, njihovo funkcionalno i estetsko rešavanje, da bi se poboljšale njihove upotrebne i likovne karakteristike. Predmeti industrijskog dizajna mogu da budu najrazličijtiji: predmeti za kućnu upotrebu, predmeti ljudske ishrane (pakovanje), transporta (automobili i dr.), odevni predmeti, mašine i sklopovi, ambalaža, nakit, predmeti iz oblasti masovnij medija i dr. Dizajn je prirodni proizvod nauke i umetnosti. Početkom ovoga veka javlja se sa dalekosežnim ciljevima da izvrši obnovu i poboljšanje čovekove sredine. Prvi spisi o potrebi naučnog pristupa dizajnu potiču iz Ulma, iz Visoke škole industrijskog oblikovanja, poznatim duhovnim nastavkom Bauhausa. Istraživački pregled zbivanja temeljenja dizajna tridesetih godina otkriva vreme u kome se prihvataju najbolji elementi modernog dizajna. Ovaj stil je prefinjen, disciplinovan i balansiran. Tako je bilo u dizajnu unutrašnjih prostora Brojera i Toneta, građevinama Miesa, Gropiusa i Le Corbusiera.

Savremeno shvatanje dizajna je u njegovom naučnom karakteru. D. se više ne smatra samo umetničkom aktivnošću, vezanom za estetske probleme, gde je istraživanje lepog samo sebi cilj i privilegija samo umetnosti. Urbani dizajn je relativno nova oblast dizajna, sa namerom da unese ciljeve i strukturu i.d. u urbane celine. Temelje savremenog dizajna postavili su: škola Bauhaus, između 1919-1933.g. u Nemačkoj, radovi Vhutemas-a u SSSR-u i poznati De Stijl.

Nakon prvih talasa industrijske revolucije u XIXv., J.Ruskin i W. Morris drzali su, da je opšta industrijalizacija zlo protiv kojega se treba boriti. Početkom Xxv. Henri van de Velde definiše na Zanatskoj školi u Weimaru neke od temeljnih principa industrijskog oblikovanja. Nešto kasnije daje toj problematici važan doprinos Hermann Muthesius, a prekretnicu na tom području predstavlja delovanje Waltera Gropiusa i njegovih saradnika u okviru “Bauhausa” (1919-33), a zatim “Institute od Design” u Illinois Institute of Technology, Chicago; “Instituut voor Industriele Vormgeving” Amsterdam (osnovan 1950) i “Visoka škola za oblikovanje” u Ulmu (osnovana 1952). Među radnicima i teoretičarima i.d. naročito se ističe švajcarski arhitekt Max Bill.

Industrijski dizajn podrazumeva interdisciplinarne pristupe i međusobnu zavisnost kako arh. nauka i veština, eksperimentalan rad, projektovanje i istrazivanje, tako i ekonomske, sociološke, antropološke i ekološke, psihološke ili estetske aspekte. Delatnost na području i.d. razvija se u pravcu sve opširnijeg naučnog fundiranja svih faza celokupnog procesa oblikovanja. Pri tom razvijanje teorije i prakse prelazi iz ruku individualnih specijalista u laboratorije, ateljee i eksperimentalne radionice u kojima deluju ekipe stručnjaka; njihov rad koordiniraju naučna rukovodstva, a finansiraju industrijske jedinice ili grupe u drzavnom ili privatnom vlasništvu. Konačno, i.d. postaje sve odlučniji faktor u razvoju industrije kao i u opštemokviru društvene sredine u kojoj se neguje. Nasuprot i.d., postoji unikatni dizajn.

INDUSTRIJSKI DIZAJN, RAZVOJ - Oblikovanje industrijskih proizvoda; sadrži više srodnih pojmova: projekat, plan, crtež, kompoziciju, neko svojstvo nekog predmeta ili procesa (njegovu zamisao, postupak oblikovanja i ostvarenja). Naziv potiče od engleske reči design (nacrt, zamisao, uzorak na tkanini, izrada). Izrazi Formgestaltung ili Formagebung u nemačkog i esthetique industrielle u francuskom jezičkom području napuštaju se jer nisu mogli uspešno nadomestiti pojam dizajna.Izraz dizajn jeste međunarodno prihvaćen termin. Često se navodi definicija Međunarodnog saveta organizacije za industrijski dizajn (ICSID- International Council of Society for Industrial Design) iz šezdesetih godina: »Industrijski dizajn je stvaralačka aktivnost čiji je cilj određivanje formalnih kvaliteta industrijski proizvedenih predmeta. Te formalne kvalitete obuhvataju i spoljne karakteristike, ali pre svega one strukturalne i funkcionalne odnose, koji pretvaraju sistem u koherentnu celinu, kako sa stanovišta proizvođača, tako i korisnika. Industrijski dizajn obuhvata sve aspekte ljudske okoline koji su uslovljeni industrijskom proizvodnjom«. Ta definicija daje najvažnije odrednice dizajna, ali ne obuhvata današnje shvatanje dizajna i odnosi se prema proizvodu kao predmetu koji nije povezan s procesom proizvodnje i s različitim komunikacijskim delovanjima (video, audio i sl.) koji su često bitan sastavni deo njihove strukture i funkcije (npr. semafor, televizor).

Industrijska tehnologija ranog i sve zrelijeg kapitalističkog društva cepa ljudski rad; nestaje izrazito umetnički rad i zanimanje i formiraju se tehnička područja. Mehanizacija i izumi XIX veka ostvaruju nade u neograničene mogućnosti napretka koje traju sve do danas. Većina masovnih proizvoda ( nameštaj, kućni pribor) oponaša stilska obeležja proteklih epoha odvajajući tehničku konstrukciju od simboličko-dekorativnog ukrasa. Pokret Art and Crafts u Velikoj Britaniji, te mnogi drugi pokreti traže povratak zanatskoj proizvodnji s umetničkim težnjama. To traje sve do danas i ograničava se na ponudu predmeta primijenjenih umetnosti (keramika, ručno tkani tekstil, obrada plemenitih metala itd.). Istovremeno početkom XX veka spoznaje se da je zadatak dizajna humanizovati celokupni ljudski život: od prostora u kojima se živi i radi do upotrebnih predmeta kojima se čovek svakodnevno služi.

U industrijskoj proizvodnji koja je ovladala u Evropi i SAD vezano za probleme kvaliteta, nazire se potreba za povećanjem vrednosti proizvoda na već formiranom međunarodnom tržištu. Werkbund, koji je osnovan u prvoj desetini XX veka u Nemačkoj, prvo je udruženje koje okuplja tehničare, umetnike, fabrikante i bankare na novi zadatak: visok kvalitet industrijskih proizvoda kao jakog eksportnog argumenta. Dizajn mašinske proizvodnje oslobađa se nepotrebne likovne ornamentike.

U to vreme po prvi put u privrednog delatnosti pojavljuje se i posebno zvanje dizajnera: P. Behrens radi u fabrici AEG na raznovrsnim zadacima: oblikovanje električnih aparata za široku potrošnju, oblikovano uređenje proizvodnih pogona, te oblikovanje zaštitnog znaka i različitih dokumenata poslovne korespondencije i propagande. Funkcije tehnički kvalifikovanih stručnjaka (od tehničara do inženjera) razlikuju se od funkcije dizajnera, kome se postavljaju zadaci povezani s prodajom i upotrebom gotovog proizvoda, s povećanjem proizvodnosti u pogonu (uređenje proizvodnog ambijenta, mašine za kojom se radi, radne odeće i pribora) itd. Tako, s jedne strane, dizajn održava stabilnost i rast kapitalističkog privrednog sistema, delajući na uspešniju proizvodnju i povoljniji plasman, a, s druge strane, bavi se problemima kako zadovoljiti ljudske potrebe. Institucija Bauhaus u Nemačkoj (1919-1933), uz koju su vezani npr. Walter Gropius, Hanes Mayer, Mies van der Rohe, Laszlo Moholoy-Nagy, Paul Klee itd. središte je stvaralačkog dizajna. Iskustva Bauhausa prenesena su uoči II Svetskog rata u SAD gde se tada grade temelji savremene organizacije prakse dizajna, koja se nakon rata prenosi i u Evropu. Na visokoj školi u Ulmu usvajaju se nova znanja i postavljaju novi ciljevi (naučni interdisciplinarni pristup, rad na stvarnim zadacima za industrijska poduzeća, zahtev za društvenim promenama).

INDUSTRIJSKI PROTOTIPOVI U ARHITEKTURI - Pojedini arhitektonski kritičari su pominjali “estetiku mašina”, a drugi su prihvatili ovaj termin; međutim, Le Corbusier je bio jedinstven među majstorima moderne arh. po tome što je dao razrađen opis industrijskih prototipova svoje arhitekture, u knjizi “Ka pravoj arhitekturi”. No, čak je i on isticao parobrod i žitni silos zbog njihovih formi pre nego zbog asocijacija, zbog jednostavne geometrije pre nego zbog industrijskog lika. Značajno je, sa druge strane, to što Le Corbusierove zgrade, prikazane u toj knjizi, fizički liče na parobrode i žitne silose, a ne na Partenon ili na nameštaj u crkvi Santa Maria in Cosmedin ili na Michelangelove detalje za katedralu Svetog Petra, koji su isto tako prikazani zbog svojih jednostavnih oblika. Industrijski prototipovi su postali bukvalni uzori za modernu arh., dok su istorijsko-arhitektonski prototipovi bili jednostavno analogni primeri odabrani zbog nekih svojih karakteristika. Da to drugačđije postavimo, industrijske zgrade su bile simbolički ispravne; istorijske zgrade nisu.

INDUSTRIJSKO - GRAĐEVINSKA MERA – IGM - IGM je osnovna mera industrijskog građevinarstva. S njom treba računati već prilikom postavljanja opšteg plana izradnje, ograničavanja dužina i širina gradilišta, određivanja razmaka među susedima, širina predbašte, veličina dvorišta, odstojanja zgrada, širina cesta i drugih mera u vezi sa gradilištem i načinom izgradnje. Pri tome IGM služe kao osnovne smernice za mere, prema veličini terena ili željenoj finoći mreže podele zemljišta.

INFLATABILNA ARHITEKTURA, NADUVANA ARHITEKTURA - Naziv za arhitekturu koja je ušla u modu do te mere da je njena primena prečesta i preuvaličana, prenaglašena. Protagonisti postmoderne arhitekture često su predstavnici inflatabilne arhitekture, koja je prenaduvana, prenaglašena u svojoj upotrebi.

INFLEKSIJA U ARHITEKTONSKOJ KOMPOZICIJI - Usmerenje. Termin je uveo Trystan Edwards, za opisivanje delovanja složene kompozicije. Naime, Gestalt psihologija pokazuje da priroda delova, kao i njihov broj i položaj, utiče na perceptualnu celinu, a ona je takođe donela i jedno dalje razlikovanje: stepen celovitosti se može menjati. Delovi mogu sami po sebi biti više ili manje celi, ili, izraženo na drugi način, oni mogu biti u većem ili manjem stepenu fragmenti veće celine. Svojstva delova mogu biti više ili manje izražena: svojstva celine mogu biti više ili manje naglašena. U složenim kompozicijama specijalni odnos prema celini podstiče fragmentni deo, kako ga naziva Trystan Edwards, terminom usnerenje – infleksija.

INFORMATIČKA TEORIJA ARHITEKTURE - Prema informatičkoj teoriji, arhitektonski objekat predstavlja zbir različitih vizuelnih informacija koje izazivaju serije različitih reakcija kod korisnika ili posmatrača. Ovako posmatrano, jedan arh. objekat ne predstavlja ništa drugo do seriju različitih signala koji izazivaju različite, konrastne ili slične efekte. I.t.a. daje najgeneralnije objašnjenje principa na kojima funkcionišu ovi signali, nasuprot ekspresionističkoj teoriji, koja nosi ideju da su značenja arh. forme sadržana kako u posmatraču, tako i unutar signala. I.t.a. razradio je Colin Cherry, a među arhitektima koji su svoje građevine projektovali na dostignućima ove teorije, najznačajniji je Alvar Aalto.

INGEMINACIJA, ARHITEKTONSKA - Naziv za ponavljanje i umnožavanje arhitektonskih motiva, elemenata ili prostornih karakteristika. Česta pojava u gotovo svim arhitektonskim stilovima.

INKLUZIVNA ARHITEKTURA, KOMPLEKSNA ARHITEKTURA (engl. inclusive architecture) - Pojam koji je uveo Robert Venturi u svojoj knjizi “Kompleksnost i kontradiktornost u arhitekturi” i koji predstavlja stav o arhitekturi koja za sredstvo svog izražaja može da koristi bilo koju vrstu elementa da bi bio postignut željeni cilj. Venturi koristi kao element arh. izraza u svom projektu za Fudbalsku dvoranu slave u Las Vegasu veliku površinu reklamnog panoa koji predstavlja centar njegove arh. kompozicije. Ovakav stav prema arhitekturi, izazvao je svojim argumentima reakciju predstavnika purističke, očišćene arhitekture. I.a., ma koliko provokativna ili slobodna bila, ipak je uticala na tok arh. i imala svoje značajne sledbenike, među onima koji su odbacili ideje arh. čistunstva i ostale ograničavajuće elemente koji su ih dotada sputavali u svom izrazu. Među njima najznačajniji je Charles Moore.

INKORPORIRAN (l. corpus telo, incorporatus) - Sjedinjen, pripojen, pridružen, primljen u sastav čega, napr. inkorporirane zemlje.

INSIGNIJA, ARHITEKTONSKA - Naziv za osobene znake, odličja nekog arhitektonskog objekta. Arhitektonska insignija može da bude heraldički znak ili grb ili neko drugo obeležje koje se postavlja na fasadu građevine.

INSOLACIJA (lat. insolatio) - Osunčanost jednog građevinskog terena, arh. objekta ili dela arh. objekta (stana, prostorije). I. predstavlja važnu karakteristiku jednog građevinskog terena, koja umnogome opredeljuje orijentaciju nove građevine. I. je moguće predstaviti egzaktnim naučnim metodama. Pre svega, ona predstavlja rezultat merenja osunčanosti jednog terena, ili grada (oblasti) u periodu od godinu dana.

Svakako da jedan od bitnih elemenata komponente zdravlja u pogleduna ispravno postavljen problem rada, stanovanja ili rekreacije, jeste insolacija, osunčavanje. Ono je zavisno od prirodnih uslova, klimata i konfiguracije, kao stalnih faktora u postavci o naučno-zdravstvenom saznanju i razvoju društva. Različitost geografskih širina i podneblja danas utiču na studiju problema osunčavanja pojedinih objekata različitih namena. S obzirom na temperaturne razlike mesta i njihova kolebanja, da visina sunca zavisi od geografskih širina i da klima zavisi od raznih činilaca, to se i problem osunčavanja mora ispitivati u konkretnom regionu, kako bi se, s obzirom na ostale funkcionalne faktore, moglo uticati na pravilan izbor orijentacije objekta prema svojoj nameni.

INSTALACIONI PLANOVI - Projekti i detalji za izradu instalacija u visokogradnji (projekat vodovoda i sanitarnih uređaja, kanalizacije, grejanja, provetravanja i klimatizacije, električnih i gasnih instalcija, telefona i sl.).

INSTANT ARHITEKTURA (engl. instant, odmah, odjednom) - Princip “instant” u dizajnu i arhitekturi sadrži osnovnu odrednicu brze montaže, brze izrade i brze realizacije jednog objekta. Termin je pozajmljen iz terminologije kulinarstva, gde “instant jelo” predstavlja ono jelo koje se priprema u roku od 10 minuta. Instant arhitektura predstavlja one arhitektonske objekte ili materijale koji se pripremaju, zgotovljuju u rekordno kratkom vremenu. Problem podizanja kuće u što kraćem roku nastao je uporedo sa nastankom prefabrikacije i uvođenjem industrijalizacije u oblast građevinarstva. Instant kuće mogu da budu u različitim konstruktivnim sistemima: šatoraste konstrukcije, prefabrikovani sistemi, lake montažne konstrukcije, konstrukcije od plasta, metalne montažne konstrukcije, drvene montažne konstrukcije i dr.

Primena instant arhitekture je u skoro svim tipovima objekata, kao što su: sportski objekti (pokriveni tereni, sportske dvorane), stambeni objekti, industrijski objekti, poljoprivredni objekti i dr. Način montiranja instant arhitekture je: sklapanjem ili montažom elemenata, donošenjem na gradilište u sklopljenom stanju, naduvavanjem (stvaranjem nadpritiska) i dr.

INSTITUCIONALNI PROSTOR - Predstavlja proizvod i rezultat globalnog nivoa najopštijih odnosa, dakle najapstraktnijih, a ipak bitnih: trzište kapitala, politika prostora. On zato reaguje više i bolje napraktično-vidljivo i na neposredno. Taj globalni nivo, istovremeno socijalni (politika) i mentalni (logika i strategija) projicira se na jedan deo izgrađenog područja: zgrade, spomenike, urbanističke projekte velikog raspona, nove gradove. On se projicira isto tako i na neizgrađenu oblast: puteve i autoputeve, opštu organizaciju saobraćaja i prevoza, gradskog tkiva i neutralnih prostora, zaštitu prirode, predele itd. Ovaj nivo predstavlja institucionalni prostor, sa njegovom posledicom, institucionalnim urbanizmom. Ovo pretpostavlja postojanje, ako ne jednog ili više sistema veoma određenih akcija, a ono barem jednu sistematizovanu akciju (ili takozvane “ugovorene” akcije, vođene sistematski). Jedina mogućnost takvih logika, takvih unitarističkih sistema na nivou države, pokazuje da je staro razdvajanje “grad-selo” na putu da iščezne. To ne znači da je ono prevaziđeno. Možemo se čak pitati da li je drzava, koja zeli da primi na sebe tu misiju, kadra da je dobro sprovede.

INTEGRACIJA ARHITEKTURE I PEJSAŽA - Predstavlja arhitektonski stav da arhitektura mora da bude deo pejsaža u kojem se nalazi i da zajedno sa njim predstavlja jedinstvenu celinu. Uvođenjem postulata ekologije u arhitekturu, mnogi srhitekti su težili da uspostave jedinstvo između arhitekture i pejsaža. Među njima su najkarakterističniji: Emilio Ambasz, lucille Halsell Conservatory, San Antonio, Texas (1981-83), ACROS Building, Fukuoka, Japan (1989-95); Peter Noever, The Pit, Breitenbrunn, Austria (1971-); Gustav Peichl, EFA, Radio Satellite Station, Alfenz, Austria (1976-79).

INTELIGENTNE ZGRADE, INTELLIGENT BUILDINGS (engl.) - Zgrade koje sadrze ekstenzivnu upotrebu informatičke tehnologije u njihovoj funkciji kao i tokom njihovog svakodnevnog korišćenja. Jedna zgrada može se svrstati pod pojam i.z. samo ukoliko sadrži osnovnu karakteristiku promenjivosti u odnosu na različite potrebe korisnika. U praksi, to često znači da jedna administrativna zgrada, na primer, zahteva centralizovane službe informatičke tehnologije (kao i druge, kao što su grejanje, air kondicioniranje i telefonske sisteme), koje su povezane kablovskim sistemom koji je integrisan u strukturi zgrade. Pojedine sekcije zgrade mogu biti izdvojene, tako da informaciono tehnološki sistem može da bude primenjen na bilo kojem delu zgrade.

Razvoj ovog sistema načinjen je delimično uslovljen ukupnim razvojem kompjuterske tehnologije i razvojem potreba tokom 1970-tih g. Razvoj kablovskih mreza visokog kapaciteta, koje su integrisane u zgradu, doveo je do njihove primene unutar servisnog sistema zgrade, poput primene sistema vodovoda gasa ili elektroinstalacija. Na taj način, mali ofisi i kompanije, iznajmljujući prostor u i.z., samim tim mogu da imaju pristup snažnom informaciono tehnološkom sistemu, koji može znatno da utiče na njihove aktivnosti. Kompanije ATandT, Olivetti, Pilkington, Honeywell i IBM, razvile su tehnologije opremanja i.z. “univerzalnim” ili “strukturnim” kablovskim sistemima, koje su značajno primenjeni prilikom projektovanja i.z.

INTENZITET - Svetlost animira oblike a vreme im daje svoju dimenziju. Bez dejstva svetlosti prebogati svet boje i oblika bio bi mrtav. Pod snopom svetlosti forme oživljavaju, površine se senče, prostori se kreću. Igra svetlosti i senki otkriva dimenzije i uvodi nas u dubine prostranstva. Arhitektura je igra prostora pod “svodom sunca”. Intenzitet je količina osvetljenja površina oblika i daje neposredni utisak o stvarima. Prema stepenu zračenja svetlosti intenzitet se kreće na širokom rasponu od svetlog do tamnog. Boja je poseban vid odrazavanja svetlosti i ima svoje valere intenziteta. Intenzitet je primarni element diferencijacije prostornih oblika.

INTERDISCIPLINARNOST - Naziv za zajednički rad različitih naučnih disciplina na proučavanju jedne arh. ili urban. pojave ili rešenju jednog arh. ili urbanističkog problema. U nizu disciplina koje zajedno sudeluju u proučavanju određene problematike, svaka ima svoje uže područje istraživanja i svoje vlastite metode koje primenjuje u toku istraživanja. U tome se ogleda interdisciplinarni karakter studija arh. i procesa urbanizacije i urbanizma uopšte.

INTERSEKCIJA ARHITEKTONSKIH ELEMENATA (lat. intersectio, engl. intersectio, presecanje) - Naziv za međusobno presecanje dva arhitektonska elementa, prostora ili objekta. Intersekciju dve krovne ravni predstavlja krovno sleme, greben ili krovna uvala. Intersekciju dva ornamenta na kapitelu predstavlja ivica ornamentisanog kapitela.

INTERSEKCIJA, ĆELIJSKA (lat. intersectio) - Unutrašnja podela jedne ćelije, jednog prostora ili arh. elementa.

INTERSEKCIJA, GEOMETRIJSKA (lat. inter sectio) - Međusobni presek dva geomentrijska lika ili dva erhitektonska elementa ili prostora.

INTERSEPTUM (l. interseptum) - Pregradni zid, pregrada; anat. prečaga, vetrila, dijafragma.

INTERSTICIJALAN (l. interstitialis) - Međuprostorni, koji se tiče međuprostora, koji je u vezi sa međuprostorima; intersticijalno tkivo zool. poduporno tkivo u đivotinjskom parenhimu (vezivno, hrskavičavo i koštano).

INTERVAL - Interval je prostorna ili vremenska “praznina”. Likovne umetnosti se koriste prvim, muzika drugim vidom intervala. Arhitektura istovremeno sadrzi oba vida. Interval je odstojanje, razmak, distanca, međuprostor ili međuvreme. Praznina definiše voluminoznost. Puno i prazno su ekvivalenti arhitekture; bez njega bi bio nemoguć doživljaj fragmenata kao dela celine; on je neka vrsta veznog elementa svih ostalih elemenata kompozicije.

Prazan prostor, šupljina - sa prividom ničega, prema N. Dobroviću, dobiven između punih plastičnih masa ne znači više neospornu likovnu prazninu, apsolutan vakuum...Uvođenjem kontrolisane šupljine u likovni svet kao ravnopravnog partnera punim plastičnim telima a ne samo kao veznog elementa, savremena arhitektura uistinu dobija nov i epohalan doprinos izobrazavanju spoljnjeg slobodnog prostranstva... Ovim prazninama, tj. šupljinskim oblicima uvodi se i beskrajna priroda u pokrenuti prostor, u njegov plan. I ona ima svoju određenu kompozicionu ulogu. I ona sama stiče najzad pravo na opstanak. U ovoj svojoj novoj funkciji priroda i prazni oblici integriraju sastav i sklop prostornih kompozicija. Urbanizam je u stvari kompozicioni odnos, ritmizacija punog i praznog volumena i intervala. Interval je primarni element otvorenih prostora, od prividnog “ništa” postaje sadržaj i smisao prostornog oblikovanja.

INTIMIDACIONI ARHITEKTONSKI ELEMENTI (engl. intimidation: zastrašiti, zaplašiti) - Nazivi za arh. elemente, najčešće elemente na fasadama arh. objekata, čija je funkcija bila zastrašivanje posmatrača ili neprijatelja. I.a.e. srećemo u sakralnoj egipatskoj arh. u obliku skulptura “čuvara” ili “stražara” svetog mesta. U periodu srednjovekovne arh., i.a.e. srećemo kao redovne ukrase fasada katedrala, dvoraca i kula, u vidu garguja, stilizovanih zivotinjskih i mitoloških bića, konzolno postavljenih na fasade.

INTIMIZAM U ARHITEKTURI - Pojam se vezuje za arhitekturu zatvorenu unutar ličnosti njenog stvaraoca, izolovanu od spoljašnjih uticaja i samodovoljnu unutar svoje hermetičke stvarnosti. Intimizam susrećemo kod Adolfa Loosa kojeg on prenosi na forme svojih enterijera i stambenih kuća. Snažan intimizam pronalazimo kod Alda Rossija, koji se povlači u svoju laboratoriju da bi istovremeno razvio elemente teorijske misli i projektantske prakse koji će ga među prvima izvući iz plićaka. “Jedan kruti svet sa malobrojnim predmetima”, tako je formulisam program redukcije kroz koji će se tvrdoglavo ostvarivati, tokom petnaest godina rada, svet elementarnih formi koje jesu uzete iz geometrije, ali kroz filter istorije i u pokušaju identifikacije koja može da se ostvari jedino pozivanjem na saznanje, ili na mentalne slike: na arhetipove od kojih je sazdana kolektivna memorija.

INTROSPEKCIJA (nl. introspectio) - Gledanje unutra, zagledanje u sebe, samoposmatranje, posmatranje svojih misli, osećanja itd.

INTROSPEKTIVAN (nl. introspectivus) - Samoposmatrački, samoposmatralački, koji ispituje (ili: posmatra) svoju unutrašnjost, koji izražava samoposmatranje, koji se odnosi na samoposmatranje.

INTUITIVNA TRADICIJA U ARHITEKTURI (engl. intuitiv tradition) - Pojam koji je u arh. uveo Charles Jencks, kojim opisuje arhitekte, pokrete u arhitekturi i stilove koji su nastali na bazi individualne kreativnosti i imaginacije pojedinca uključene unutar tradicionalnog odnosa prema arhitekturi. Jencks navodi predstavnike i.t.a., kao što su: Art Nouveau pokret i arhitekti poput Gaudija i Van de Veldea, Bauhaus u svojoj ekspresionističkoj fazi od 1919. do 1913.g., sa Gropiusovim osnivačkim manifestom, Novembergruppe kojoj su pripadali Gropius, Mies, Bruno Taut, zatim Frank Lloyd Wright, Le Corbusier i Alvar Aalto. Pedesetih i šezdesetih godina, značajni su bili: Felix Candela, Frei Otto i danas ponovo popularni Friedensreich Hundertwasser.

INVESTICIJE U ARHITEKTURI - V. Minimiziranje investicija. Naziv za ulaganja u izgradnju arhitektonskih objekata. Takođe, nazivaju se i investicije u nekretnine.

INVESTITOR (nem. Bauherr) - Osoba u čije ime, za čiji račun i u čiju korist se vrše arhitektonski i građevinski radovi. Namere i želje investitora često bitno utiču na građevinu ili arhitektonsko delo. U istoriji arh., ponajviše u starim civilizacijama (Egipat, Asirija i Vavilonija), investitori su poznati, dok graditelji vrlo često ostaju skoro nepoznati. Investitori mogu da budu i društvene organizacije: uprave gradova, cehovi ili esnafi. Jedan među najupečatljivijim investitorima tokom istorije, bila je crkva, koja je ostavila najznačajnija dela ljudskog uma. U doba renesanse, i. su bili mecene, koji su svojim novcem izgradili mnoge građevine opšteg karaktera. Arhitektonski projekti koji nemaju investitora iza sebe, ostaju na nivou planova, ideja ili crteža. Među ovakvim projektima najznačajniji se idealni planovi i fantastična arhitektura.

INVESTITOR, TIPOVI INVESTITORA - Predstavlja osobu ili firmu, ili finansijsku organizaciju koja neposredno ulaže sredstva u izgradnju određenog arhitektonskog objekta. Postoje sledeći tipovi investitora: naručilac neposredni korisnik, naručilac developer, naručilac društvo, naručilac institucija.

INVESTITOR-NARUČILAC - Naručilac, a obično i sopstvenik ili organ upravljanja objekta koji će se izgraditi.

INVOKACIJA, ARHITEKTONSKA - Pojam se vezuje za svojstvo jedne arhitekture da svojom formom ili elementima priziva određena osećanja i sećanja. I. je veoma često sadržana u toponomastici jednog grada ili jednog arh. perioda.

INŽENJERSKE GRAĐEVINE - Predstavljaju zajedno sa tehničkom arhitekturom zanimljivu pojavu građevinarstva XIXv. Njihova osobenost je u korišćenju produkata savremene mašinske industrijalizacije iz prve ruke i u pronalaženju novih konstruktivnih elemenata odgovarajućih tim materijalima (produktima), kao i novih oblika. Nastupaju tehnički izumitelji i pronalazači. Oni već na samom početku industrijalizacije daju, naročito u mostogradnji, zanimljive celine na području tehničke arh. Prvi viseći most izgrađen je u Americi preko Jacobs-Creeka već 1797.g. prema planovima Finlaya. Ovo građevinarstvo, uglavnom utilitarnih, tehničkih i vatrostalnih objekata, koje još zadugo nije imalo pristupa u područje javnih monumentalnih, stambenih i drugih objekata, služilo se veštačkim materijalima, koji su, kao gvožđe, čelik, cement, staklo i drugi, već prošli kroz prethodni proces homogenizacije i predstavljali time, sami po sebi, visokovredno gradivo. Veštački materijali nisu više u agregatnom stanju. Ovakvo gradivo je, za razliku od prirodnog, omogućavalo rešavanje onih zadataka koje su u pogledu veće nosivosti, otpornosti, raspona, brzine građenja i trajnosti postavljali novi zahtevi zivota.

Neopterećeni istorizujućom arh., inženjeri - konstruktori, sledeći čisto racionalnu, konstruktivnu crtu ranije istorijske arhitekture (De l’Orme, De Caux, Rondelet i drugi), stvarali su konstrukcije koje su odgovarale svrsi i materijalu, proizvodili oblike usklađene sa strukturom tih konstrukcija kao prost i logičan odraz upotrebljenog materijala. Ovi novi konstruktivni elementi primenjivani u odlomcima i na eklektičkim zgradama - kao na primer krovno tavanski vezači - postaju time nov oblikovni fenomen. Kao rezultat prethodnog industrijskog rada već se i u samom polutovaru novih gradiva skrivala veća kvalitetna određenost, koja je uskoro dejstvom konačne industrijske obrade - predfabrikata - postala očigledna na ostvarenjima inzenjerske arhitekture i izvesno otkrovenje u estetskom smislu za duhovno oko mnogih naprednih ljudi.

Za proučavanje savremene arh. potrebno je slediti razvoj tih inženjerskih građevina i tehničke arhitekture kroz ceo XIXv. i to u onim zemljama u kijma je industrijalizacija stvarno predvodila, kao što je slučaj u Nemačkoj, Engleskoj, Francuskoj. Severnoj Americi, i tako pronaći one niti koje ih povezuju sa današnjim težnjama savremenog građevinarstva. Taj razvoj predstavlja lanac kontinuiteta, koji je u pogledu korišćenja železa i zatim armiranog betona, uprkos eklektičkoj arh., dosledniji u Francuskoj nego u Engleskoj, pradomovini industrijalizacije, ili u bilo kojoj drugoj zemlji, što znači da kod Francuza najviše preovladava crta racionalnosti.

Istoričari modernog pokreta su se usredsredili na inženjerske konstrukcije XIXv. i ranog XXv., ali je značajno da mostovi Maillarta nisu arhitektura, a Freysinetovi hangari su jedva arhitektura. Kao inzenjerska rešenja, njihovi programi su jednostavni i bez unutrašnjih suprotnosti kao kod arhitektonskih programa. Sve što se trazi od ovih konstrukcija je da se direktno, bezbedno i jeftino prmosti ponor ili da zaštite veliki prostor od kiše. Teoretičari modernog pokreta su ignorisali neizbežan simbolički značaj čak i takvih, jednostavnih, utilitarnih konstrukcija, kao i neizbezno korišćenje onoga što Kolhun naziva tipologijama. Neretko ukrašavanje ovih oblika je opravdavano kao odstupanje koje se još uvek zadržalo u arhitekturi, karakteristično za taj period. Ali ukrašavanje utilitarnih struktura tipično je za bilo koje vreme. Odbrambeni zidovi srednjovekovnog grada bili su završavani raznoliko oblikovanim grudobranima, a u njih su ugrađivane retorički ukrašavane kapije. Primenjeni ukrasi klasičnih konstrukcija industrijske revolucije (koji su, smatramo, pre klasični nego inovativni) predstavljaju još jedan primer “ukrašene barake” - na primer, čvorni limovi kod rešetkastih mostova, ili izmenjeni korintski kapiteli kaneliranih stubova od livenog gvožđa, ili eklektički stilizovani ulazi i maštoviti parapeti fasada. Mies van der Rohe je, posmatrajući samo leđa fabrika Alberta Kahna, razvio svoj minimalni rečnik čeličnih “I” profila koji uokviruju otvore industrijskih objekata. Fasade Kahnovih baraka su skoro uvek skrivale upravne kancelarije, a pošto su predstavljale tvorevine ranog Xxv., bile su u gracioznom Art Deco umesto u istorijskom eklektičkom stilu. Plastična obrada fasade, karakteristična za ovaj stil, na uveličan način se suprotstavlja skeletnom karakteru pozadine.

INŽENJERSTVO U ARHITEKTURI - Naziv za primenu tehnike i tehnologije u svim područjima arhitekture: kompoziciji, konstrukciji, tehnologiji, materijalima i dr.

IRACIONALIZAM U ARHITEKTURI, IRACIONALNA ARHITEKTURA - Naziv za arh. stav, princip ili arh. pokret koji potiskuje realnost jednog arh. plana i stavlja ga ispod iracionalnih metoda projektovanja i gradnje, često empirijskih modela, senzualističkih i induktivnih. I.a. se ogleda u nerealnosti arh. plana u pogledu upotrebe građ. materijala, konstruktivnog sistema, oblika, boja, značenja arh. i dr. Ponekad se iracionalizam nalazi unutar postupka arh. stvaranja. Iracionalizam je često prisutan kod nadrealnih arhitekata, ali i kod arhitekata ekspresionista. Izraziti predstavnici iracionalne arhitekture su: Antonio Gaudi, Ferdinand Cheval, Friedensreich Hundertwasser.

IRADIJACIJA - Poseban vid optičke iluzije jeste problem iradijacije koji je posledica odnosa i uzajamnog dejstva različito osvetljenih površina i oblika. Iradijacija je u stvari “glodanje” koje svetlost vrši po ivicama oblika. To ima za posledicu utisak da su iste vrednosti na tamnoj ili svetloj podlozi prividno različite, u korist svetlije površine. Stari, klasični majstori arhitekture i skulpture odlično su poznavali proble iradijacije i vrlo su je vešto i znalački korigovali posredstvom entazisa stuba ili drugim korektivnim intervencijama koje su primenjivali u svojim realizacijama.

IRONIJA U ARHITEKTURI - Ironija često može da bude oruđe kojim se suprotstavljaju i kombinuju raznorodne vrednosti u arhitekturi pluralističkog društva, i kojim se prevazilaze razlike koje izviru između arhitekte i klijenta. Društveni staleži se retko spajaju, ali ako mogu privremeno da se udruže radi projektovanja i izgradnje višeznađčno vredne arhitekture zajednice, smisao za paradoks i nešto duha i ironije biće potrebno sa svih strana.

ISKUSTVO U ARHITEKTURI - Predstavlja element istorijskog ili tradicionalnog u arhitekturi, koji je sastavni deo jednog građevinskog objekta. Iskustvo može da bude: tradicionalno, istorijsko, stečeno, tehničko, empirijsko.

ISOTYPE (engl. International System of Typographic Picture Education: Međunarodni sistem tipografskog slikovnog učenja) - Predstavlja sistem kojim se predstavljaju statističke informacije putem ponavljajućih jediničnih simbola, a bio je u upotrebi u grafičkoj formi da bi se omogućila komparativna statistika različitih elemenata. I. je formulisao Otto Neurath sa svojim kolegama, uključujući Marie Reidemeister, na Bečkom Društvenom i Privrednom Muzeju (Gesellschafts und Wirtschaftsmuseum) 1925.g.i nazvan je “bečkim metodom slikovite statistike” (“Wiener Methode der Bildstatistik”). Kao pojam i., pojavljuje se 1935.g. nakon što se grupa preselila u Hague. Koncept “transformisanja” ideja i informacija u vizuelne forme, čiji je prethodnik bio isotype, predstavljao je vaznu prekretnicu u ulozi grafičkog dizajnera.

ISTORIČARI ARHITEKTURE - Naziv za naučnu disciplinu istorije, posebno istoriju umetnosti, u oblasti istorije i teorije arhitekture, koja se bavi proučavanjem, analizom i obradom podataka na polju istorijskog razvoja arh. I.a se prvenstveno bave: opštim istorijskim i društvenim miljeom unutar kojeg je nastala arh. određenog perioda, stilskim karakteristikama arh. određenog perioda, konstruktivnim karakteristikama perioda, umetničkim karakteristikama arh., funkcionalnim i upotrebnim karakteristikama, tipološkim karakteristikama i tipovima, pojedinim arh, spomenicima, detaljima određenih arh. stilova i arh. spomenika, pisanim podacima koji opisuju određene arh. spomenike, merama i dimenzijama, proporcijama i harmonijskim sistemima i dr.

ISTORICISTIČKA ARHITEKTURA (engl. historicist architecture) - Arhitektura koja je nastala na osnovama i elementima istorijskog karaktera, koji utiču na nju. Arhitektura Starog rima može se u celosti smatrati istoricističkom, jer je zasnovana na arh. odrednicama i redovima arh. antičke Grčke, čije je elemente obilato koristila, zasnovavši na njima sopstveni stil. Arhitektura renesanse se na istovetan način može smatrati i.a., zasnovanom na redovima rim. arh. Čak i mnogi kasniji arh. stilovi predstavljaju i.a., koju često nazivaju “istorijskom regresijom”, kao što su na pr. “arapska sela” Frank Lloyd Wrighta, neo gotski radovi Minoru Yamasakija i Paul Rudolpha i Neo-Liberty Gabettija i Figinija. Delimično i.a. pronalazimo na MIT radovima Eero Saarinena, koje je Bruno Zevi identifikovao kao “moralnu krizu” u Saarinenovom “neo-klasičkom idealu”.

ISTORIJSKI SIMBOLIZAM U MODERNOJ ARHITEKTURI - Arhitekti su stvarali a kritičari iznalazili forme moderne arhitekture uglavnom sa stanovišta njihovih opažajnih kvaliteta a na račun simboličkih značenja izvedenih asocijacijama, U meri u kojoj modernisti uvažavaju sisteme simbola koji ispunjavaju našu sredinu, oni načešće govore o banalizaciji simbola. Iako su ih moderni arhitekti uglavnom zaboravili, postoje istorijske preteče simbolizma u arh., a kompleksnosti ikonografije i dalje čine osnovni predmet izučavanja istorije umetnosti. Rani moderni arhitekti su prezirali podsećanja u arhitekturi. Odbacivali su eklekticizam i stil kao elemente arhitekture, kao i svaki istoricizam koji bi umanjio prevlast revolucionarnog nad evolutivnim karakterom njihove arhitekture, zasnovane gotovo isključivo na tehnologiji. Druga generacija modernih arhitekata priznavala je samo “osnovne činjenice” istorije, kako ih je izdvojio Sigfried Giedion, koji je istorijsku zgradu i trg apstrahovao kao čistu formu i prostor na svetlu. Obuzetost ovih arhitekata prostorom kao osnovnim arhitektonskim kvalitetom dovela ih je do toga da “čItaju” zgrade kao forme, trgove kao prostor, a grafiku i skulpturu kao boju, teksturu i razmeru. Sklop je postao apstraktan izraz u arhitekturi u deceniji apstraktnog ekspresionizma u slikarstvu. Ikonografske forme i višesmislosti srednjovekovne i renesansne arhitekture svedene su na polihromnu teksturu u sluzbi prostora; simboličke složenosti manirističke arhitekture cenjene su zbog svojih formalnih složenosti protivrečnosti; neoklasicistička arh. je cenjena ne zbpg romantičke primene asocijacija, već zbog formalne jednostavnosti. Arhitektima su se dopadala “lrđa” železničkih stanica XIXv.- bukvalno barake, dok su im lica tolerisali kao beznačajna, iako zabavna udaljavanja od istorijskog eklekticizma. Sisteme simbola koje su razlikovali komercijalni umetnici centara metropola a koji čine simboličku sredinu prigrađa, nisu priznavali.

ISTORIJSKO NASLEĐE - Naziv za kulturno, opštecivilizacijsko nasleđe koje nam je ostalo iz svih prethodnih perioda ljudske civilizacije. Arhitektonsko istorijsko nasleđe predstavlja nasleđe arhitektonskih objekata i drugih građevina koji su ostali iz perioda prethodnih kultura i civilizacija. Svaka civilizacija ostavila je za sobom arhitektonsko nasleđe. Proučavanjem i analizom ovog nasleđa bavi se istorija arhitekture.

ISTRAŽIVANJE TRŽIŠTA (engl. market research) - Predstavlja deo oruđa tehnika koje stoje na raspolaganju savremenom poslovanju. Predstavlja skup i analizu podataka koji se odnose na jedno tržište, počev od uzorka individuiteta ili grupa tržišta koje se nalaze u odnosu prema određenim proizvodima na tržištu. Ovi podaci odnose se na: karakteristike poytrošača, njihovo ponašanje, stavove, mišljenja, profwsije, zatim na ekonomsku moć tržišta, stepen potrošnje, organizacije i promena. I.t. uključuje sve forme marketinga i socijalnih istraživanja, kao što su potrošačke i industrijske analize i prikazi, psihološka istrazivanja, opservacijske i panel studije.

IVICE, GRANICE - Ivice su oni linearni elementi koje posmatrač ne koristi, pa čak ni ne smatra kao putanje. One razgraničavaju različite faze i predstavljaju prekide u kontinuitetu; to su: obale, železnički useci, granice izgradnje, pregradni ili ogradni zidovi. Granice su pre pobočne reference nego koordinatne ose. Takve ivice mogu biti i barijere, kroz koje se teže ili lakše prolazi, koje okružuju region i odvajaju ga od susednih krajeva, a mogu biti i šavovi, dakle linije po kojima se susedni regioni dodiruju i povezuju. Ivični elementi - premda ne moraju biti tako dominantni kao putanje, ipak su za mnoge ljude značajni organizujući faktori, naročito u svojoj ulozi održavanja na skupini uopštenih urbanih površina, kao na primer kod gradova iokruženih vodom ili zidovima.

IZBOR MATERIJALA GRADNJE - Predstavlja opredeljenje za određene materijale za gradnju, među kojima su: opeka i opekarski proizvodi, armirani beton, prednapregnuti beton, čelik, drvo, plastične mase, sendvič konstrukcije i dr.

IZBOR POSTUPAKA GRADNJE - Predstavlja opredeljenje za jedan od sledećih načina gradnje: monolitno građenje, klasično građenje, građenje kliznom oplatom, montažno građenje, specijalni tehnološki procesi gradnje, specijalne montažne metode.

IZBOR SISTEMA GRADNJE - Predstavlja opredeljenje za jedan od mogućih sistema gradnje: skeletni sistem, panelni sistem, površinski sistem, prostorni ćelijasti sistem.

IZBOR TEHNIČKOG SISTEMA GRADNJE - Na izbor tehničkog sistema gradnje utiču: sociološki podaci, arhitektonske karakteristike, tehnološke karakteristike, tehnički aspekti sistema, struktura radnih učinaka, ekonomski podaci.

IZBOR TEHNOLOGIJE GRAĐENJA - Predstavlja opredeljenje za jednu od dostupnih tehnologija građenja i uključuje: postupke gradnje, sisteme gradnje, delimične postupke gradnje, materijale gradnje.

IZGRAĐENA POVRŠINA (Arh.) - Površina gradskog terena ili jedne građevinske parcele, koja je zauzeta horizontalnim gabaritom ozidane zgrade. Ova je površina propisima utvrđena, za određene vrste zgrada i za datu lokaciju.

IZGRAĐENA POVRŠINA I UKUPNA RAZVIJENA POVRŠINA STAMBENIH ZGRADA - Izgrađenu stambenu površinu čini zbir površina gabarita prizemlja svih stambenih zgrada u području ili kompleksu, računajući spoljne konture zidova zajedno sa izgrađenim aneksima. Ukupnu razvijenu površinu stambenih zgrada čini zbir površina svih etaža stambenih zgrada, obračunatih po spoljnim ivičnim zidovima. Radi izračunavanja stanovnika, ili broja postelja kod bruto razvijenih građevinskih površina svih etaža stambenih zgrada i određivanje ukupnog zbira u objektima, treba pretpostaviti sledeće bruto građevinske površine po stanovniku u jednoj etaži: u čisto stambenim područjima po stanovniku 20kvm, u mešovitim područjima po stanovniku 24kvm.

IZGRAĐENA SREDINA - Samim nazivom izgrađena sredina ukazuje se na specifičnija delovanja i potrebe ovakvih okružja. Dejstvovanje urbane sredine možemo pokazati, osmatranjem svakodnevnice, no ovde češće ukazujemo na izrazitu jednosmernost jer se u namerama ne pokazuje obostrano dejstvovanje organizacija: od urbane sredine ka posebnim organizacijama i obrnuto. Ta jednosmernost se ogleda u određivanju nekih izrazito - po formi - sredstava veze, ali koja su po karakteru daleko od organizacije, od njenih potreba ili nekih njenih poželjnih odnosa koje ona ostvaruje u doticanju i odnosima sa svim vrstama izgrađene celine. Tako na primer izjednačavanje venaca u jednoj ulici ne donosi u odnose starih i novih organizacije kvalitete koji definišu te spojeve. Time je samo učinjen formalno pokušaj da se ove organizacije - samo u jednom vidu - i to pojavne u odnosu na često i zamišljena, stajališta, srede.

Problem događaja - kretanja određuje se u svakoj od predviđenih jedinica, skupova. Moguće ga je posmatrati na svim nivoima izgrađene sredine. Tako i u okviru jedinice radnog mesta već poznatim zoniranjem kretanja ili u gradskom tkivu, gde niz povezanih događaja uz njegovo takođe zoniranje, zadovoljava i organizuje potrebe odnosno interese postojećeg ili planiranog kolektiva. Sve utvrđene potrebe i interesi u istraživanoj sredini obrazuju naše obaveštenje o događajima u ovoj sredini, a iz čega se obrazuju zaključci o potrebama i vrstama organizacija - tj. sadrzine i oblika prostora.

IZGRAĐENA TERITORIJA - U urbanizmu, teritorija koja je pokrivena saobraćajnom i drugom infrastrukturom i na kojoj se nalaze objekti za život i rad ljudi. U antičkom Rimu, izgrađena teritorija se nalazila u okviru kastruma (castrum) ili unutar gradova (civitas). U srednjem veku, izgrađena teritorija se nalazi u okviru gradskih zidova. U savremenom urbanizmu, pojam izgrađene teritorije izjednačuje se sa pojmom urbanizovane teritorije, što predstavlja jednu teritoriju gušće ili ređe pokrivenu urbanom strukturom.

IZGRAĐENOST ZEMLJIŠTA, GUSTINA IZGRAĐENOSTI - Naziv za odnos površine zemljišta koji je izgrađen, odnosno koji je prekriven objektima i površine raspoloživog zemljišta na jednom definisanom urbanom području (gradu).

IZGRADNJA, OTVORENI SISTEM IZGRADNJE (Arh.) - Način izgradnje građevinskih blokova slobodnim zgradama postavljenim na međusobnom odstojanju koje dozvoljava pravilno osunčavanje i provetravanje. Ovaj sistem izgradnje ima mnoge urganističke, socijalne i higijenske prednosti i daje malu gustinu naseljenosti.

IZOLACIJA OD ZVUKA - Sredstva kojima se postiže da se zvuk koji nastaje sa jedne strane pregrade, prenosi na drugu sa smanjenom jačinom. U pitanju su zvuci koji se prenose vazduhom i zvuci koji nastaju vibracijom same pregrade. Za prve, pogodni su materijali gusti sa malo pora, za druge, pregrade od mekog materijala sa malom težinom. Najefikasnije su pregrade iz dva ili više različitih slojeva.

IZOLACIJA PROTIV VATRE (Zgr.) - Od vatre se zaštićuju konstruktivni elementi od drveta i od gvožđa; prvi zato što je drvo lako zapaljivo, drugi zato što gvožđe na temperaturama požara omekša i gubi svoju nosivost. Upaljivost drveta se smanjuje glatkim rendisanjem, premazivanjem vodenim staklom, impregnisanjem rastvorima soli koje otežavaju upaljivost, oblaganjem krečnim malterom na pletivu od trske ili od gvozdene žice, oblaganjem pločama od azbesta ili sl. Gvožđe se zaštićuje od požara oblogama od opeka, klinkera, ili, najbolje, slojem betona ili arm. betona 3–5 cm debljine.

IZOLACIJA PROTIV VLAGE - Slojevi od nekog za vodu neprobojnog materijala, koji treba da spreče širenje podzemne vlage; horizontalne izolacije, položene preko debljine zida i ispod podova, imaju da spreče penjanje zida i ispod podova, imaju da spreče penjanje vlage; vertikalna izolacija zaštićuju zidove od prodiranja vlage sa strane. Sva su ova sredstva uglavnom od bitumena, kao asfalt, bitumenska hartija i juta, rastvori i emulzije.

IZOLACIJA, ZAŠTITA (Konst.) - (1) Zaštita konstrukcija i konstruktivnih elemenata od vlage i vode materijama nepropustljivim za vodu, kao što su: bitumen, katran, lepenke od asfalta i katrana, tkiva od jute natopljena bitumenom, listovi od metala (olova, bakra i aluminijuma), itd. (2) Zaštita protiv toplote – toplotna izolacija – zgrada i cevovoda lošim provodnicima toplote, kao što su: kudelja, kučina, masa od plute itd. (3) Zvučna izolacija.

IZOLACIONIZAM U ARHITEKTURI - Naziv za izdvajanje stilskih osobenosti i karaktera jednog specifičnog tipa arh. unutar zatvorenog sistema, koji ne prima uticaje spolja, niti se razvija iznutra. Izolacionizam nastaje u specifičnim uslovima društvenog izolacionizma, kada je jedna zajednica zatvorena unutar svog prostorno i kulturno izdvojenog sistema koji ne ostvaruje gotovo nikakve kontakte sa spoljašnjošću. Snažne elemente izolacionizma pronalazimo u Staroj Grčkoj, na primeru Sparte, a u Latinskoj Americi, izolacionistički primer predstavlja Machu Picchu, grad Inka, čije postojanje nije bilo poznato sve do 1912.g., kada ga je pronašao američki istraživač Hiram Bingham. Grad leži na litici visoko iznad reke Uramba i datira iz oko 1.500.g. Grad je bio nepoznat Špancima, koji su uništili kulturu civilizacije Anda.

IZOMETRIJA (nem. Isometrie) - Aksonometrijski prikaz jednog objekta, bez skraćenja, tako da na pr. jedinstvena forma kocke, prima šestougaoni izgled. Vidi: Projekcija, Izometrijska aksonometrija.

IZOMETRIJSKA AKSONOMETRIJA (nem. Isometrische Axonometrie) - Projekcija nekog tela, na primer kocke, na ravan projekcije koja je upravna na pravac srednje dijagonale kocke. Kod izometrijske aksonometrije jedino vertikalne ivice su predstavljene bez skraćenja, dok su horizontalne ivice date pod jednakim uglovima zakošenja u odnosu na vertikale, sa istim skraćenjem. Izometrijska aksonometrija prikazuje simetrično posmatrano geometrijsko telo sa njegove ivične strane.

IZOMETRIJSKA PROJEKCIJA (engl. isometric projection, ital. isometrico proiezione) - U arhitekturi, geometrijski crtež koji pokazuje neku građevinu u tri dimenzije. Plan je postavljen tako da su horizontalne linije objekta koji se prikazuje postavljene pod međusobno istim uglom u odnosu na horizontalu crteža (obično 300), dok su vertikalne linije ostale vertikalne i to u određenoj razmeri crteža. Ovo daje mnogo realističniji efekat od aksonometrijske projekcije, mada su krive linije i dijagonale predstavljene laznim duzinama.

IZOTOPIJA (grč.) - Predstavlja naziv za jedno mesto (topos) i ono što ga okružuje: susedstvo, neposredna okolina, to jest ono što čini isto mesto. Ako postoji drugde neko homologno ili analogno mesto ono ulazi u izotopiju. Izotopija se određuje kao “celina koja vrvi od semantičkih kategorija i koja omogućava jednolično čitanje priče, kakvo proizlazi iz delimičnih čitanja izraza posle rešavanja njihove dvoznačnosti, budući da je samo ovo rešavanje rukovođeno traženjem jedinstvenog čitanja” (Greimas). Pojam je dakle vezan za jedno čitanje urbanog prostora (i vremena upisanog u ovaj prostor). Ovaj prostor, više ili manje čitljiv u slici i na planovima grada, može se čitati na više načina. On podstiče više leksičkih jedinica, više tipova govora, kao što navodi na više puteva. Izraz “izotopija” i njen korelat “heterotopija” označavaju da je potrebno okupiti, postavljajući ih, mnoštvo govora i leksičkih jedinica. Među govorima koji mogu otvoriti puteve, zabeležimo oblike, funkcije, urbane strukture. Opis izotopija i heterotopija ići će, dakle, zajedno sa analizom dela i situacija tih subjekata i njihovim odnosom sa subjektima koji naseljavaju urbani prostor.

IZRAŽAJNI PROSTOR, UMETNIČKI PROSTOR, ESTETSKI PROSTOR - Izrazajni prostor trazi apstraktniju konstrukciju da bi bio opisan, dakle, takvu konstrukciju prostora, koja sistematizuje moguće osobine ekspresivnih (izrazajnih) prostora. Mogli bismo to nazvati i estetskim prostorom. Stvaranje i.p. je oduvek spadalo u oblast delovanja specijalizovanih osoba, dakle graditelja, arhitekata i planera, dok su estetski prostor proučavali teoretičari arhitekture i filozofi. Izrazajni i estetski prostor predstavljaju teoretske osnove arhitektonskog prostora. U izvesnom smislu, svaki čovek, koji bira mesto u svojoj okolini da bi se tamo nastanio i ziveo, jeste kreator izražajnog prostora. On pridaje svojoj zivotnoj sredini određeni smisao, asimilujući je svojim potrebama i ciljevima, uz istovremeno prilagođavanje sebe uslovima, koje mu ta okolina pruža.

IZRAŽAVANJE ARHITEKTONSKE UMETNOSTI - Upoznavanje i proučavanje arhitekture zahteva poznavanje načina izražavanja arhitektonske umetnosti. Reč je o poznavanju materijalnih oblika pomoću kojih su kroz stoleća narodi izražavali svoje arhitektonskekoncepcije. Poznato je da je arh. umetnost prostora: svako arhitektonsko delo je umetnička zamisao izražena u prostoru stvarnom konstrukcijom. Arhitekta ne može svoju umetničku zamisao da ostvari bez obzira na materijalna sredstva - gradivo i konstrukciju, i u svome umetničkom stvaranju uvek mora imati u vidu krajnji cilj, objekat koji zamišlja, pa da pomiri principe svoje umetničke zamisli sa matematskim načelima konstrukcije, čijim posredovanjem jedino i može da da izraza toj umetničkoj zamisli. Konstrukcija ovako odevena umetničkom odećom stvara arhitektonske oblike. Jasno je, ukoliko je sama konstrukcija na višem stupnju veštine, utoliko su ti arhitektonski oblici savršeniji.

Izražavanje arhitektonske umetnosti preko objekta u prostoru, prikazano je, kroz sve epohe razvoja,a posebno u Starom veku, manje li više složenim geometrijskim telima. U svojoj opštoj zamisli ono podrazumeva tri osnovna dela: osnovu, na kojoj objekat počiva (postolje ili temelj), zatim glavni deo objekta, koji se uzdiže nad osnovom i najzad završetak objekta, njegov pokrivač (tavanica i krov). U svome dugom razvoju ovi pojedini delovi arhitektonskog objekta, dobijaju različite oblike koji su zavisili, kako od raspoloživog gradiva, tako i od veštine konstrukcije i alata, i, najzad, od same umetničke zamisli.

Osnova je pretrpela najmanje promena: na stenovitom tlu ona podrazumeva samo nivelisanje terena grubim, lomljenim kamenom. U ravnicama i plavnim terenima postolje je u obliku uzdignutih terasa, često ogromnih razmera, kao u Mesopotamiji. Međutim, glavni deo objekta i njegov završrtak pružaju nam bogatu riznicu umetničkih koncepcija. Vertikalni deo objekta iznad temelja pojavljuje se na dva načIna: sa punim masama - zidovima - koji podupiru tavanicu, ili sa slobodnim podupiračima, stupcima i stubovima na mesto punih zidova. Ova dva načina stvorila su treći koji je najčešći: kombinacija zidova i stubova. Nesumnjivo je da su ove dve osnovne konstrukcije moraleu najstarijim periodima čovečanstva da dođu na misao čoveku, ali je naročito interesantno kako je čovek ovu jednostavnu konstrukciju razvijao i kakve joj je oblike davao kroz stoleća svoje arhitektonske delatnosti. Osnovna načela arh. stvorena su uglavnom iz ta dva konstruktivna elementa:m zida i stuba. Njihov razvoj u pogledu konstrukcije i umetnosti, njihov međusobni odnos, izražavaju kroz vekove različite arh. i arhitektonske stilove koji se postepeno usavršavaju u obliku elemenata, u obradi i opštoj harmoniji.

Nije dokazano da je u prapočetku arhitektonskog stvaranja stub igrao ma kakvu značajnu ulogu; tavanica, obično drvena, ležala je preko zidova. Ali, od onog momenta kada je čovek zaželeo da stvori veći zatvoren prostor, a jedinstven, on je morao upotrebiti stub, i tada se pojavljuju dvorane u kojima stubovi podupiru tavanicu. Od primitivnog stuba koji je bio samo konstruktivan element za podupiranje tavanice, razvija se umetnički obrađen, ukrašen stub.

Završetak ili pokrivač arhitektonskog objekta, u svojoj najprimitivnijoj formi, verovatno je bio izrađen od drveta. Međutim, kada je čovek tražio postojanije i lepše gradivo za svoje monumentalne objekte on je prihvato kamen: prve konstrukcije kamene tavanice bile su po ugledu na drvene - veliki monoliti kamenih greda poređanih jedna uz drugu. Kada je kamen postao glavno gradivo u monumentalnoj arh., kada je veština njegove obrade dostigla izvestan stepen savršenstva, arh. još veoma starih civilizacija pokušava da sa malim kamenim blokovima zameni monolitnu gredu i da pokriva čitave prostorije. Pojavljuju se tada luci i svodovi.

Ova dva načina pokrivanja prostora stvorila su dva različita sistema: pravolinijski ili arhitravni i lučni. Mada je i lučni sistem poznat još u najstarijim epohama, arhitravni je ipak mnogo više primenjivan i njega je grčka arh. dovela do značajne konstruktivne i estetske savršenosti. Pravi lučni sistem sa zrakastim spojnicama tesanika usavršila je, međutim, tek rimska arh. i ostavila nam takve konstrukcije kojima se i danas neosporno moramo diviti.

IZRAZITI PROSTOR (nem. Der gestimmte Raum) - Naziv za prostor koji je određen afektivnom identifikacijom. I.p. ima promenljivu prirodu, kao što je na pr. promenljivi karakter šume kao prirodnog prostora, koju osećamo kao zatvorenu, ali istovremeno i kao otvorenu; nadalje, drukčije je osećamo noću, a ona se menja pod uticajem klime i godišnjih doba.

IZVOĐAČKI PROJEKT - Arhitektonsko – građevinski projekt jednog objekta, urađen detaljno, da je prema njemu moguće izvođenje tog objekta. Izvođački projekt jednog arhitektonskog objekta sadrži: program objekta, situaciju, sve osnove, preseke i fasade, statički proračun, građevinske detalje, građevinsku fiziku, projekt zaštite na radu, projekt elektroinstalacija niske i visoke struje, projekt vodovoda i kanalizacije, projekt grejanja i klimatizaije. Izvođački projekt sadrži projekt geomehaničkih ispitivanja tla i po potrebi, detalje enterijera. U zavisnosti od veličine objekta i detaljnosti koja je potrebna za izvođenje, izvođački projekt se radi u različitim razmerama: 1:100, 1:50 i manjim.

JAPANSKA KUĆA, UOBIČAJENA PRAKSA GRAĐEVINSKIH MERA U JAPANU - Prema arhitektu Hinderu, japanski tesar upotrebljava za dobre i solidne kuće po pravilu, stupce kvadratnog preseka, jedinstvene debljine od 4 suna = 12,12 cm. Dužina hasure je prema tome: 1 ken – 4 sun, odnosno 1,818 m – 0,1212 m = 1,6968 = okruglo 1,70. Širina je jednaka polovini dužine = 85 cm. Najmanja je soba od 2 hasure. Površina takve sobe je potpuno pokrivena normalnim hasurama od 85 x 170 cm.

JAPANSKE GRAĐEVINSKE MERE I GEOMETRIJA - Nizovi prepolavljanja predstavljaju uopšte elementarnu osnovicu japanskog građevinarstva, a naročito pri građenju kuća. Tako se i objašnjava prednost koja se daje brojevima 2, 4, 8 i 16. Pored toga pojavljuje se i broj 6, a naročito brojevi 10 i 5. Srazmere zlatnog preseka izgleda da nisu bili poznati starim Japancima. Svakako za njih nema nikakve oznake u japanskom jeziku. Uza sve to ima u japanskim građevinama često proporcija zlatnog preseka. U jednoj sam knjizi čak našao proporcionisanje konzole grede po zlatnom preseku, sa ucrtanom triangulacijom.

Na temelju raspoloživih podataka nije se, međutim, moglo utvrditi, radi li se o novijem traženju »ključa« starih proporcija ili o staroj predaji. Opšte uzeto, Japancima, kao i Kinezima, nije bila poznata upotreba geometrijskih likova za proporcionisanje građevina. S druge strane govori obilje rožnica i greda, naročito kod čestih osmougaonih građevina, u prilog tačnom poznavanju geometrijskih rešenja.

JAPANSKE GRAĐEVINSKE MERE ZA KUĆE - Kao osnovna mera za određivanje mesta zidova i stubova danas je opšte usvojen »ken« = 6 »kane šaku«, koji ćemo dalje ukratko zvati »ken« i »šaku«. Japanska je kuća skoro redovno građena od drvenih stubova. Između njih su lakše ispune, prozori i naročito pomična vrata. Razmak među stubovima ili među zidovima od stubova u gornjem smislu uvek znači razmak među njihovim osama. Razmak osi je stalno 1 ken ili 1 kena, a ređe 1,5 kena. Pa i razmak sredina zidova većih prostorija određuju u kenima. Manja deljenja, kao ken/2, vrlo su retka u glavnim prostorijama.

JAPANSKE STAMBENE KUĆE – MERE - Tačno odmeravanje kuća vrši se u Japanu prema japanskoj jedinici »ken« (= hvat, raširene ruke). »Ken« se deli u »šaku« (stope), »sun«  (palce), i »bu« (linije). Mere su: 1 ri = 3890,88 m = 36 cho = 216 ken, 1 cho = 108,08 m = 60 ken, 1 ken = 1,818 m = 6 kane-šaku, 1 kane-šaku = 0,303 m = 10 sun, 1 sun = 0,0303 m = 10 bu, 1 bu = 0,00303 m = 10 rin, 1 rin = 0, 000303 m ili 0,303 m. Ovo stupnjevanje japanske stope, kane – šaku, prema gore je prilično nepravilno i polazi od 6 na 6 x 10, pa na 62. Bitno stupnjevanje, ono na niže, je međutim čisto dimenzionalno. Japanska stopa = 30,03 cm, osnovna mera za decimalno deljenje na niže, vrlo je slična starim evropskim stopama, a naročito engleskoj stopi. Osim »kane šaku« postoji u Japanu »kujir – šaku« = 37.875 cm, koji se prema kane – šaku odnosi kao 5:4. Jedan ken od 6 kujir – šaku ima prema tome 2,2725 m.

JAPANSKI SISTEM MERA - Naziv za dužinski merni sistem koji je nastao i koji je razvijen u Japanu. Ovaj merni sistem je zasnovan na antropometrijskom modelu mera zasnovanom na veličinama: ken ili rastegljaj 1,818m, kane ili šaku ili stopa, 30,30cm , sun, palac 3,03cm i bu (linija) koji iznosi 1/10 sun.
 
JARDINIER INGENIEUR (franc. vrtlar - inženjer) - Francuski naziv iz za vrtlara - inženjera, naročito u upotrebi tokom perioda XIXv. u Francuskoj. Nasuprot imenu, j.i. su bili konstruktori i graditelji puteva i mostova. To su pre svega bila tehnički obrazovana lica, koja su posedovala sentiment za umetnost. Najpoznatiji j.i. bio je Jean Alphanda, koge je “pronašao” Hausmann u Bordou i doveo u Pariz, gde je preobrazio stare parkove i osnovao nove: Bulonjsku šumu, šumu u Vincennesu, Champs-Elysees, park Monceau, Buttes - Chaumont i park Montsouris.

JARDINIER PAYSAGISTE (franc. vrtlar - pejzažista) - Francuski naziv, naročito u upotrebi u XIXv. za vrtlara - pejzažistu, koji je poput arhitekte ili urbaniste, predstavljao stručnu osobu koja je projektovala prvenstveno vrtove, počev od perioda kasnog baroka, a kasnije je to bila osoba koja je izrađivala urbanističke planove grada.

JAVNI PROSTORI - Predstavljaju gradske otvorene ili zatvorene prostore koji su namenjeni javnoj upotrebi svih građana. Prve j.p. pronalazimo unutar planova ant. grč. gradova, iz kojih je razvijena forma gradskog trga, koji će igrati značajnu ulogu u razvoju grada. Vrhunac urbanističke obrade, j.p. dostižu u periodu renesanse i baroka, kada su projektovani i građeni sa detaljnošću i pažnjom poput enterijera građevina. Današnji j.p. predstavljaju prostore komercijalnog karaktera isto kao i prostore gradskih parkova, oaza zekenila savremenih metropola.

JAVNI VRTOVI - Pojam se vezuje za gradske vrtove koji su podizani i predavani na uzivanje i korišćenje stanovnicima grada. Smatra se da su prvi javni vrtovi nastali u XVII veku, pre svega u Francuskoj. Pretvaranje nekadašnjih privatnih vrtova plemstva i manastira u javne parkove i šetališta, početo u XVII v., tokom XVIII veka se proširilo kao pokret, podizanjem šetališta i parkova na prostorima porušenih gradskih utvrđenja i zasipanja rovova.

Prvi vrt zasađen i uređen za građanstvo Pariza bio je Botanički vrt (Jardin Royale Plantes), na periferiji grada. Takav vrt postojao je pre toga, od 1599.g. u Monpeljeu. Veliki, pravilno komponovan vrt uz Luksemburški dvorac, koji je podizan i uređivan od 1615. do 1620.g., bio je tokom XVII i XVIIIv. povremeno otvaran za građane, pa zatvaran, dok nije, za vreme revolucije konačno pretvoren u javni, Luksemburški park. U Francuskoj i kada grad ostaje utvrđen, stvarana su šetališta na starim, zapuštenim nasipima i grudobranima. Pokret za iskorišćavanjem “brisanih polja”, između tvrđava i naselja, za podizanje šetališta i parkova širi se po Francuskoj tokom XVIII veka.

JAVNO U ARHITEKTURI - Predstavlja domen arh., prostor koji je otvoren prema javnosti putem javne upotrebe ili predstavlja javno koristan prostor. Javno u arh. možemo da posmatramo u sferama: javnog saobraćaja, javnih trgova, parkova, pa sve do javnih zatvorenih prostora: muzeja, galerija, botaničkih bašta i sl. Javno u arh. takođe možemo da pronađemo u objektima mikrourbanizma: javni časovnici, javne česme, fontane, javna rasveta i dr.

JEDINICA SUSEDSTVA, MIKROZAJEDNICA - U stambenoj arhitekturi i urbanizmu, pojam se odnosi na mikrourbano područje neposredne okoline jedne ili manjeg broja individualnih stambenih objekata. Jedinicu susedstva čine dve ili nekoliko stambenih kuća sa pripadajućim terenom okolo njih. Kuće su orijentisane prema unutrašnjem trgu, dvorištu ili pjaceti. Jedinica susedstva sadrži zajednički prilazni put, garaže i zelene površine. Jedinica susedstva je osnovna urbanistička jedinica komponovanja individualnih stambenih objekata. Šira zajednica u odnosu na jedinicu susedstva je ulica, blok ili četvrt grada.

JEDINSTVENOST I KONTINUITET PROSTORA - Prema Patrizzi-ju, “reč je o prvoj među svim prirodnim stvarnostima, i jasno je da je i nauka u kontinuumu i nauka o diskretnom prevazilazi materiju (...), jasno je da je kontinuum po svojoj prirodi pre svake podeke: njegova podela i presecanje, koje nasilno vrši čovekova misao, dovodi do stvaranja broja”. Giordano Bruno u dijalozima “De L’infinito, universo e mondi” predstavlja: “Ne treba, dakle, istraživati da li se van neba nalazi mesto, praznina ili vreme; jer jedno je opšte mesto, nepregledni prostor koji slobodno možemo zvati “prazninom” (vacuo); i u njemu su bezbrojne i beskrajne planete, kakva je ova na kojoj zivimo mi. Ovakav prostor nazivamo beskrajem, jer nema razuma, mogućnosti, čula ili prirode koji treba da ga definišu...Jer mi imamo nebo u kojem svoje odgovarajuće prostore, predele, razdaljine imaju svetovi; i ono se širi svuda, prodire u sve i sadrži, graniči se i nastavlja se na sve, ne ostavljajući nikakve praznine.” Ove stranice su ispisane u poslednjim decenijama XVIv.; ali otkrića koja one sadrže postaju delotvorna u umetnosti, preko veza koje je teško sagledati. Tek mnogo godina kasnije, savremena arh. u osvajanjima naturalizma potđčinjena ideologiji protivreformacije, usredsređuje svoja istraživanja na dva suprotna pola: na manirističko razgrađivanje klasičnog poretka i na funkcionalno traganje vezano za vanumetničke ciljeve, koje koristi arhitektonski jezik majstora s početka Xxv. Osećanje jedinstva prostora, organičnosti predstave, postignuto uzimanjem prostora za osnovni parametar, otkriće je koje su pripremila istrazivanja manirista, ali koje su konkretizovala tek majstori iz generacije 1590.g.

JEDNONAMENSKA POVRŠINA - Pojam jednonamenske i višenamenske površine uvodimo radi iskazivanja pravog značaja mogućih jedinica u dispoziciji, kao i njihovih promenljivosti. V. Višenamenske površine.

JEDNOSTAVNI SISTEMI - Predstavljaju sa gledišta strukture, oni sistemi koji se sastoje iz malog broja elemenata među kojima postoje jedinstveni odnosi. Oni imaju mali broj mogućih stanja a elementi čine jedinstvene sprege. Odredba njihovog ponašanja ima jednoznačnu vrednost i lako se matematički izražavaju.

JEZGRO ZGRADE - U konstruktivnom smislu, predstavlja centralni prostor osnove visokog objekta koji ima za svrhu konstruktivno ukrućenje i ukrućenje objekta u slučaju pojave seizmičkih sila. Jezgra se projektuju kod visokih zgrada, posebno kod solitera i sadrže: stepenište i liftovsko jezgro. Jezgro zgrade može da bude kvadratne osnove ili kružne, odnosno, trougaone, višeugaone i sl., ali je najčešće pravilnog, simetričnog geometrijskog oblika.

JOINT VENTURE (engl. zajednički posao, zajednički poduhvat) - Engleski pojam, koji je ušao u opštu upotrebu kod međunarodnih ugovora na polju građevinarstva. Predstavlja ugovor, sporazum dve strane o zajedničkom poslu na izgradnji nekog objekta. Zajedničko ulaganje se realizuje u oblasti finansija, upotrebe zajedničke radne snage, materijala, pa sve do zajedničke eksploatacije jednog građevinskog objekta.

JUKSTAPOZICIJA (nl. juxtapositio, engl. juxtaposition) - Naziv za položaj jedne stvari pored druge. Stavljanje (ili: metanje) jednog pored drugog, graničenje s nečim, slaganje spolja, dodavanje.

JUNK ARCHITECTURE, DŽANK ARHITEKTURA (engl. junk otpad, starudija) - Pojam nastao i najčešće je u upotrebi u SAD, a označava arhitekturu koja je nastala upotrebom otpadnog materijala: flaša, lima, automobilskih felni i sl. Postoje arhitektonska remek dela izvedena od otpadnih materijala. Za začetnika junk architecture smatra se francuski poštar Ferdinand Cheval, koji je tokom niza godina, vraćajući se kući s posla, uz put, pronalazio kamenje i druge materijale pogodne za gradnju i ugrađivao ih u svoju “palatu”. Pojam se takođe koristi da bi se neki arhitektonski objekat predstavio lošim, neukim, nepodesnim.

JUST IN TIME (engl. upravo na vreme) - Pojam koji se koristi da bi opisao sistem proizvodnje i distribucije kod kojeg se proizvodi isporučuju po narudžbini radije nego da se drže u stoku. Ovakav sistem zahteva mnogo veću fleksibilnost u terminima radne snage i proizvodne tehnologije, jer kontinuitet proizvodne linije nije osiguran. J.i.t. proizvodnja predstavlja rezultat kompjuterizovane proizvodnje (Computer aided manifacture), koja je potpomognuta sofisticiranim informacijsim tehnološkim sistemom. Podaci koji se odnose na potražnju određenog proizvoda se efikasno unose u sistem, koji biva kompjuterski prilagođen svakom pojedinačnom zahtevu naručioca. Ovaj sisitem je naročito razvijen poslednjih godina XX veka, da bi proizvođači odgovorili na potrebe visoko konkurentnog svetskog trzišta, uz istovremeno smanjenje troškova proizvodnje (zbog zadrzavanja proizvoda na stoku). J.i.t. sistem se razvijao uporedo sa serijskom proizvodnjom i drugim aspektima industrije koji su prerasli okvire fordizma. Unutar procesa proizvodnje po principu j.i.t. gotovo redovno se koristi kompjuterska tehnologija, ali ona takođe može da bude upotpunjena elementima nisko tehnološke proizvodnje, kao na primer kod "high technology cottage industry".