Kvalitet i kvantitet novih velikih stambenih naselja u centralnoj i istočnoj Evropi

Kvalitet i kvantitet novih velikih stambenih naselja u centralnoj i istočnoj Evropi

U današnjoj centralnoj i istočnoj Evropi, velika stambena naselja predstavljaju najznačajniji deo stambenog fonda i nikako nisu periferni fenomen. Kada se izuzmu zemlje bivšeg Sovjetskog saveza, oko 11 miliona stambenih jedinica sagrađeno je u istočnoj i centralnoj Evropi u kojima sada živi otprilike 34 miliona ljudi.

Poljska

Stanovanje bukvalno za mase (u poređenju sa javno subvencionisanim ili socijalnim stanovanjem u zapadnom svetu) razvijeno je delimično zahvaljujući većim razaranjem koje je izazvao II svetski rat, ali i zbog želje da se odgovori brzorastućem broju stanovništva, industijalizaciji, dramatičnim regionalnim projektima restrukturiranja, kombinovanih sa željom da se stvori bolji model stanovanja u odnosu na stari – što je kao posledicu imalo zanemarivanje starih, istorijskih unutargradskih oblasti koje su izgubile svoju privlačnost. Nove stambene jedinice smatrane su zdravom, dobro opremljenom privilegijom za čoveka sa ulice. Bile su to, međutim, i oblasti gde su školovani ili visokokvalifikovani zaposleni bili zadovoljni da žive. Na taj način, nivo socijalne integracije bio je, i još uvek jeste, visok.

Ova stambena naselja su obično mnogo veća nego u zapadnoj Evropi i često obezbeđuju više od 30.000 stambenih jedinica za do 500.000 stanovnika. Dok su stanovi često bili veoma mali (na primer u Poljskoj), standard društvene i kulturne infrastrukture (škole, programi za mlade, kulturni centri i klubovi) bio je obično veoma visok, a većina oblasti je sagrađena sa dobrim vezama ka javnom prevozu do radnih mesta i gradskih centara. Uprkos nekim sličnostima koje se mogu naći u svim nekadašnjim socijalističkim zemljama između 1960. i 1990. godine, kvalitet zgrada i građevinskih standarda veoma se razlikuje. Šezdesetih i sedamdestih godina izgrađena su neka velika stambena naselja svetskog standarda, na primer u poljskom gradu Lublinu i u Budimpešti, Međutim, rastući pritisak racionalizacije i ekonomski uslovljenog rezanja troškova od osamdesetih pa nadalje smanjio je kvalitet gradnje i urbanog projektovanja i označio početak zanemarivanja održavanja zgrada.

Tako dobijamo trenutnu sliku. Propadajuće stambene jedinice u zapuštenim urbanim oblastima koje obuhvataju dosta i starih gradskih centara kao i mnogo novih naselja; problemi uzrokovani upotrebom zagađujućih i opasnih materijala za građenje (npr. azbest), potpuno odsustvo energetski efikasnih tehnologija, kao i vodovodni sistem koji mnogo troši jeste nešto što odmah padne napamet. Iako, kao i na Zapadu, mnoga stambena naselja čak i danas imaju relativno visok društveni status, stambena naselja kojima se loše upravljalo sa milionima zapuštenih, propalih stanova predstavljaju jasan, čak je nepredviđen, rezultat urbanističke politike u prošlosti i opterećujuće nasleđe preneto iz tog perioda. 

Tek nedavno neki od ovih masovnih stambenih projekata počeli su da se budu socijalno žigosani.  Sa dramatičnim političkim i društvenim promenama, deindustrijalizacijom, brzorastućim nivoom nezaposlenosti kao i sa (ponovnim) otkrivanjem privlačnih osobina života u oblastima unutar gradskog jezgra i tendencijom ka seljenju u predgrađa, opasnost od društvene segregacije i lošijeg kvaliteta života koji se razvija u ovim velikim stambenim naseljima postaje još očiglednija. Ovi procesi, koji mogu dovesti do opadanja vrenosti stambenih projekata, uobličavaju se sporo, uglavnom zbog generalno sporog ekonomskog razvoja. Međutim, ako bi se ovi procesi ubrzali, postoji velika opasnost da mnoge od ovih fizički i društveno zapostavljenih oblasti postanu potencijalna područja značajnog konflikta sa nemerljivim posledicama.

Budimpešta, naselje Kispest

Za razliku od Zapadne Evrope, oko jedne trećine stanova u istočnoj i centralnoj Evropi nalazi se u ovim velikim stambenim naseljima, a u nekim industrijskim centrima ovaj procenat se penje i dosta iznad polovine broja svih stanova. Već sada, naznake negativnih pravaca razvoja društvene, ekonomske i etničke segregacije počinju da se pokazuju. Mnoge stambene zgrade više nemaju vezu sa nekadašnjim velikim industrijskim kompleksima za koje su bile sagrađene, a situacija romske i populacije etničkih Rusa u zemljama nekadašnjeg Sovjetskog saveza jeste uznemirujuća.

Ima takođe pokazatelja da postoji rastuća razlika u vrednovanju i cenama nekretnina koja ističe neke stambene projekte na račun drugih. Velika su i pomeranja stanovništva u nekim državama, a mnoge države žale se na javljanje ekstremnih društvenih situacija. Strategije za dalji razvoj i obnovu ovih velikih stambenih naselja hitno su potrebne!

Novi ciljevi stambenih politika u bivšim zemljama državnog socijalizma usvajani su od 1990. godine naovamo. Ciljevi su bili diversifikacija tržišta nekretnina u što kraćem vremenskom periodu, povlačenje državnog vlasništva nad nekretninama i smanjenje subvencija u stambenom sektoru. Dok su u novim saveznim zemljama Nemačke (Länder) finansijska sredstva bila dostupna kako za novu gradnju tako i za istovremeno unapređivanje postojećih objekata, dotle su druge zemlje bivšeg Istočnog bloka morale da odrede prioritete svog delovanja: 

• podrška privatnim, novosagrađenim malim stambenim naseljima sa porodičnim kućama i drugim malim projektima čiji su stanari ujedno i vlasnici
• podrška oporavku vrednog istorijskog jezgra grada
• brzi razvoj urbanih mesta kao ekonomski održivih centara za pružanje usluga

Velika stambena naselja su bila u mogućnosti da prežive za neko vreme kao (još uvek) relativno neproblematična, lako pristupačna, slabo tražena, dok je liberalnije tržište nekretnina nastajalo. Ali rastuće zajedničko vlasništvo (npr. u Češkoj republici ili Poljskoj) ili brza privatizacija državnih stanova (npr. u Mađarskoj ili Rusiji), često bez stabilne, upravljačke politike usmerene ka stanarima, vodiće daljem ubrzavanju diversifikacije. U Poljskoj i Mađarskoj na primer, ovaj proces diferencijacije tržišta počeo je još ranih osamdesetih godina putem uvođenja lokalnih stambenih udruženja (zadruga), a sada je taj proces svuda uhvatio korak.

Drezden, nekadašnja Istočna Nemačka

Dosada, urbanisti su malo pažnje posvećivali velikim stambenim oblastima i smatrali ih za neželjeno nasleđe prošlosti. Nekoliko koncepata i razvojnih planova koji su poznati javnosti kao deo oblasnih strategija za transformisanje naselja u urbane okruge (npr. u Budimpešti i Pragu) sada se nalaze nasuprot situacija koje se trenutno razvijaju kao što su: 

• razvoj malih ubačenih lokacija za stvaranje manjih projekata koji obuhvataju porodične kuće i koriste postojeću infrastrukturu
• ustanovljavanje malih komercijalnih oblasti u nedovoljno iskorišćenim industrijskim ili komercijalnim centrima i u privatnim objektima, putem razvoja zvanične i neformalne lokalne ekonomije 
• izgradnja tržnih centara u veoma velikim, gusto naseljenim stambenim naseljima u saradnji sa međunarodnim investitorima ili uz njih

Ali sadašnje investiranje u ove stambene oblasti uglavnom je ograničeno na urgentne probleme. Da bi opterećujuće troškove takvih poduhvata zadržale na izdržljivom, ako ne mogu na niskom nivou, većina zemalja centralne i istočne Evrope i mnogobrojne lokalne vlasti prihvatile su investicije u tehnologije za uštedu energije kao prioritet u stambenom razvoju koji je upravljen pre svega ka velikim naseljima. Strategije na nivou organizacija mesnih zajednica, olakšanje društvenog konflikta i podrška lokalnom ekonomskom razvoju teško da su igde uzeli maha, ne shvataju se kao sastavni deo urbanog razvoja i obično predstavljaju samo deo rešavanja komunalnog problema. One su pre shvaćene kao sredstva za rešavanje pojava vezanih za period tranzicije nego kao deo dugog procesa lokalne demokratizacije i kao odgovor na promenu društva koje se udaljava od državnog ka društvu koje se brine samo o sebi. Često se socijalni rad u naseljima čak prezire i vidi kao smetnja ka putu diferenciranom i individualizovanom društvu.

Istočni Berlin: moguća prethodnica u unapređivanju i obnovi velikih stambenih naselja

Istočnonemačka, centralnoevropska i istočnoevropska velika stambena naselja, i pored svih različitosti njihovog razvoja od 1990, još uvek imaju mnogo sličnosti, na primer:

• metode izgradnje samih zgrada i izgled stambenih kompleksa 
• početni društveni kontekst
• stepen i obim promena

Istočni Berlin

Postoji velika verovatnoća da će se razviti slični procesi u različitim zemljama na istoku. Očekuju se značajne razlike kod onih država koje žele da postanu članice EU (napomena prevodioca: tekst je pisan krajem devedesetih) po pitanju brzine promena i procenta novih projekata. Što se tiče prenosivosti rešenja ili imajući u vidu moguće zajedničke napore u razvoju i realizaciji strategija, sledeći aspekti su od značaja:

• Iskustva novih nemačkih zemalja jesu, uprkos znatnim razlikama u ekonomskom potencijalu, od posebnog značaja za razvoj centralno- i istočnoevropskih velikih stambenih naselja. Od posebnog interesa biće njihova upotreba kao svojevrsnog kontrolnog ogledala pomoću kojeg različite strategije razvoja mogu biti procenjene i neekonomične i loše planirane i nepromišljene strategije izbegnute. Berlin, koji ima iskustva u relativno komfornoj situaciji zapadnih naselja, sada je suočen sa potrebom da se istočna naselja, koja obezbeđuju smeštaj za skoro polovinu stanovništva, brzo integrišu. Ovo može biti uzeto kao model. Naročito zanimljiva mogu biti tehnička rešenja za očuvanje (i spašavanje) vrednosti izgrađenih fondova i metode za društvenu integraciju. Naravno, kao i u svakoj komunikaciji, i Berlin bi mogao dosta da nauči iz pojedinačnog isplativog pristupa nekih istočnih gradova. Lublin u Poljskoj bi se mogao razviti kao takvo plodno tle za učenje. 
• Ali kako bi se postigle bezbedne i dugoročne strategije za unapređenje, trebalo bi uzeti u obzir iskustva i onih država EU koje već decenijama imaju ogromna problematična stambena naselja (bez posebnih zahteva koje nameće zapadnonemačko tržište nekretnina) i koje su isprobale različite strategije za unapređenje. Velika Britanija, Holandija, Švedska i Danska su sve sprovele dalekosežne projekte za unapređenje koje su takođe donele dobrobit i okolnim zajednicama.
• Kada se posmatra u vezi sa društvenim i ekonomskim krizama koje se dešavaju u nekim nemačkim regionima, naročito, ali ni izdaleka jedino – na istoku zemlje, pogled na neformalne strategije za unapređenje životnog standarda i društvenog i ekonomskog razvoja u velikim stambenim naseljima centralne i istočne Evrope, može biti od značaja za ono što se dešava u novim nemačkim zemljama. 
• U svakom smislenom, uzajamnom procesu učenja, Berlin, sa svojim opštim planiranjem i stručnošću u društveno-naučnom istraživanju, kao i sa svojim iskustvom trgovinskog partnera u bivšem istočnom bloku, može biti važan posrednik u bavljenju i poslovanju sa Istočnom Evropom.

Obnova životnog okruženja

Tehnička obnova životnog okruženja velikih stambenih naselja ima ključnu ulogu kao deo integrisanog planiranja. Ovo služi obezbeđivanju da ta stambena područja budu:

• tehnološki spremna za budućnost 
• ekonomski održiva

Ova vrsta rehabilitacije okruženja može takođe biti i početna tačka za sveobuhvatni pogled na međuzavisnost projektovanja objekata i društvenih oblika, na primer putem obrazovnih efekata praksi koje su okrenute korisniku kao što je recikliranje i pravljenje komposta, individualne regulacije sistema grejanja i stvaranja novih zelenih površina i bašta. 

U Nemačkoj postoji dosta visok osnovni standard za izolaciju, upravljanje vodom i upotrebu građevinskih materijala, kao što pokazuju očigledni rezultati različitih programa unapređenja. U centralnoj i istočnoj Evropi upotreba ovakvih osnovnih minimalnih standarda treba takođe da bude podsticana, naročito u vremenima finansijskih poteškoća, zato što će oni voditi ka: 

• Povoljnim dugoročnim ekonomskim uslovima, koji omogućavaju dalje programe za unapređenje putem smanjenja troškova i ponovnog investiranja ušteđenih sredstava stanara i vlasnika nekretnina
• Poverenje stanara objekata koji vodi ka dugoročnim merama unapređenja
• Preuzimanje odgovornosti i uprave nad objektima od strane samih stanara koji u njima žive.

Postalo je jasno da obnova životnog okruženja u projektima velikih stambenih naselja istočne Evrope predstavlja više od običnog tehnološkog pitanja.

Link:

I deo teksta o velikim stambenim naseljima Sadašnje i buduće stanje velikih stambenih naselja - Zapadna Evropa